1947 - Andre Gide

ANDRÉ GIDE (1947)




KTO:
prozaik
NARODOWOŚĆ:
francuska
URODZONY:
22 listopada 1869, Paryż
ZMARŁ:
19 lutego 1951 r. w Paryżu
DZIEŁA:
"Zeszyty Andró Waltera" (1891) - autobiograficzny utwór pisany prozą i wierszem
"Błota" (1895) -
"Ziemskie pokarmy" (1897) - utwór pisany wierszem i prozą
"Preteksty" (1903) - zbiór prac krytycznych
"Nowe preteksty" (1911) - to samo
"Saul" (1896) - sztuka
"Amoralista" (1902) - powieść
"Ciasna brama" (1909) - powieść
"Lochów Watykanu" (1914) - powieść
"Symfonia pastoralna" (1919) - powieść
"Korydon" (1924)
"Skąd ty..." (1926) - dziennik duchowy twórcy
"Jeżeli nie umiera ziarno" (1926)- autobiograficzna spowiedź
"Fałszerze" (1926) - powieść
"Podróż do Konga" (I927)
"Powrót z Czadu" (1928)
"Powrót z ZSRR" (1936)
"Poprawki do mojego "Powrotu z ZSRR" (1937)
"Tezeusz" (1946) - powieść
"Dzienniki" (1950) - ostatni tom
"Niechaj tak będzie" - zapiski z lat 1950-51

Z UZASADNIENIA NAGRODY:
Otrzymał ją za "głębokie i znakomite artystycznie utwory, w których ludzkie problemy przedstawione są z nieustraszonym umiłowaniem prawdy i głęboką przenikliwością psychologiczną".




FAKTY Z ŻYCIORYSU:
André Gide, urodzony w 1869 r. w zamożnej rodzinie mieszczańskiej w Paryżu, po wczesnej śmierci ojca wychowywany był w kalwińskim rygoryzmie przez nadopiekuńczą matkę. Już od wczesnych lat wielki wpływ wywierała na niego Biblia, a z czasem także lektury Goethego i Dostojewskiego oraz muzyka poważna, głównie Bacha i Chopina. Pisarzem Gide postanowił zostać w 1889 r.: wówczas zaczął prowadzić swój dziemiik, który kontynuować będzie do końca życia. Dwa lata później nastąpił jego debiut literacki: ukazały się "Zeszyty André Waltera" - autobiograficzny utwór pisany prozą i wierszem, którego centralnym motywem będzie walka między ciałem a duszą - leitmotiv w twórczości Gide'a. Wkrótce potem dzięki swemu przyjacielowi, Pierre'owi Louysowi, wszedł do środowiska literackiego symbolistów, gdzie zawarł znajomość m.in. ze Stephanem Mallarmó.



Z powodu gruźlicy zwolniony został ze służby wojskowej i wyruszył w podróż do Afryki, gdzie po raz pierwszy, w Tunezji, ujawniły się jego skłonności homoseksualne. Doświadczenie to sprawiło, że po powrocie do Paryża czuł się wyobcowany i znudzony w kręgu twórców, wśród których jeszcze niedawno czerpał natchnienie. W 1895 r. napisał "Błota" - satyryczny obraz paryskich salonów literackich, w którym ze złośliwością odmalował symbolistów. Wyleczony całkowicie z gruźlicy wyjechał raz jeszcze do Afryki, gdzie w Algierii spotkał się ze słynną parą kochanków: Oskarem Wilde'm i Alfredem Douglasem. Podróż musiał przerwać, by wrócić do umierającej matki, po śmierci której ożenił się ze swoją kuzynką, Madelaine Ronndeaux, którą darzył uczuciem bardziej platonicznym niż zmysłowym, i która zastępowała mu raczej matkę niż pełniła funkcje żony. Związek ten okaże się bezdzietny i dopiero w 1923 r. pisarz na starość - chcąc posmakować ojcostwa - zdecydował się na dziecko z młodą wielbicielką jego talentu.



W roku 1897 ukazała się pierwsza głośna książka Gide'a "Ziemskie pokarmy" - utwór pisany wierszem i prozą, w którym pisarz odnalazł rozwiązanie dręczącej go antynomii ciało-duch w jedności, osiągniętej poprzez wyzwolenie człowieka z wszelkich pęt rodzinnych, społecznych czy moralnych oraz kierowanie się w dążeniu do zadowolenia i radości jedynie odruchami instynktownymi. W koncepcji tej pobrzmiewała fascynacja nietzscheańską ideą istoty silnej, nadludzkiej. "Ziemskie pokarmy" przypieczętowały ostatecznie odejście Gide'a od symbolistów, a po I wojnie światowej utwór stał się kultowy i wywarł wielki wpływ na francuskich egzystencjalistów. W tym samym - 1897 roku - żona, dowiedziawszy się o homoseksualnych skłonnościach Gide'a, uciekła do ich majątku w Normandii. Aż do jej śmierci w 1938 r. regułą staną się ich ciągłe rozejścia i powroty. Pomagała mu zwłaszcza przezwyciężać silne depresje psychiczne.



W 1906 r. pisarz przeżył kryzys wiary który oddalił go od protestantyzmu, dzięki poecie Paulowi Claudelowi - przybliżył do katolicyzmu. W swoim dzienniku Gide notował: "Jeśli być protestantem, to być chrześcijaninem nie będąc katolikiem, jestem protestantem. Ale nie mogę uznać innej ortodoksji niż rzymska i gdyby protestantyzm, kalwiński czy luterański, chciał mi narzucić ortodoksję własną, natychmiast zwrócę się ku rzymskiej, jako jedynej. "Ortodoksja protestancka": słowa pozbawione sensu. Nie uznaję żadnego autorytetu: ale gdybym chciał uznać jakiś, to tylko Kościoła". W 1909 r. Gide założył miesięcznik literacki "Nouvelle Revue Francaise", który dał początek wydawnictwu Gallimarda. Obydwie instytucje odegrały niebagatelną rolę w historii francuskiej kultury, popularyzując nad Sekwaną i Loarą zarówno twórców rodzimych (Proust, Valery), jak i obcych (Dostojewski, Conrad, Melville, Whitman). Gide wiele pisał wówczas prac krytycznych, które opublikował m.in. w tomach "Preteksty" (1903) i "Nowe preteksty" (1911), wiele tłumaczył, próbował także swoich sił w twórczości dramatycznej, ale z nie najlepszym skutkiem - jego sztuka "Saul" z 1896 r. wystawiona została dopiero w 1912 r.



W tym czasie największą sławę przyniosły mu opowieści: "Amoralista" (1902) i "Ciasna brama" (1909). Obydwie rozwijały wątki poruszone już wcześniej w "Ziemskich pokarmach". Bohaterem pierwszej opowieści był pozbawiony wszelkich hamulców moralnych i niezdolny do litości egoista, który sobie podporządkowuje wszystko dla własnej wygody i zadowolenia, natomiast bohaterką drugiej była postać dokładnie przeciwna, wyrzekająca się swojego szczęścia dla dobra ukochanego. Oba utwory wywołały wiele kontrowersji, ale było to ledwie preludium do dyskusji, jaka rozgorzała po opublikowaniu w 1914 r. "Lochów Watykanu", w których Gide, z natury religijny, dał upust swoim antyklerykalnym poglądom. W powieści tej po raz pierwszy na scenę literatury światowej wkroczył bohater, który popełnia morderstwo tylko dlatego, by udowodnić sam przed sobą, że jest wewnętrznie wolny.



Wielkim powodzeniem cieszyła się też opowieść Gide'a "Symfonia pastoralna" z 1919 r., przedstawiająca losy niewidomej dziewczynki, która popełnia samobójstwo, gdy po odzyskaniu wzroku rozczarowuje się do świata. W latach 20-tych coraz częściej pod adresem pisarza padały zarzuty demoralizowania młodzieży. Odpowiedzią Gide'a było opublikowanie w 1924 r. "Korydona" - apologii homoseksualizmu w formie dialogów sokratejskich. Wywołało to atak gazet niemal wszystkich orientacji; Gide stał się wrogiem publicznym nr 1. Aby przeczekać burzę, jaka rozpętała się wokół jego osoby, w 1925 r. wyjechał wraz z przyjacielem Markiem Allegretem w długą podróż do Afryki. Pod nieobecność pisarza wyszły tymczasem w 1926 r. trzy jego głośne utwory: pierwszy - "Skąd ty..." - dziennik duchowy twórcy, opisujący jego kryzys religijny; drugi - "Jeżeli nie umiera ziarno" - autobiograficzna spowiedź, wspominająca m.in. o pierwszych doświadczeniach homoseksualnych; trzecia wreszcie - powieść "Fałszerze", zwana również "autotematyczną antyopowieścią", która przyniosła pisarzowi międzynarodową sławę.



Po powrocie z Afiyki niemal 60-letni Gide, jak nigdy dotąd, zaangażował się w działalność publicystyczno-społeczną. W książkach "Podróż do Konga" (1927) oraz "Powrót z Czadu" (1928) ostro krytykował francuską politykę kolonialną. Około roku 1930 zbliżył się do komunizmu, twierdząc, że do tej ideologii sprowadził go "nie Marks, lecz Ewangelia". W 1932 r. pisał w swoim dzienniku: "W nieszczęściu dzisiejszego świata zamiary nowej Rosji wydają mi się zbawienne. Nic nie może mnie od tego odwieść. Nędzne argumenty wrogów oburzają mnie tylko zamiast przekonywać. I gdyby dla zapewnienia sukcesu ZSRR trzeba było mego życia, oddałbym je, jak zrobili, jak zrobią to inni - i łącząc się z nimi". Pisarz na zaproszenie Stalina pojechał do Moskwy, ale przekonawszy się naocznie czym jest komunizm, rozczarował się definitywnie do tego systemu. Swym nowym antykomunistycznym poglądom dał wyraz w książkach "Powrót z ZSRR" (1936) oraz "Poprawki do mojego "Powrotu z ZSRR" (1937).



Podczas II wojny światowej Gide przebywał we Francji, później w Afryce Północnej, gdzie pracował nad swą opowieścią "Tezeusz" (1946), w której vyrażał wiarę w zdolność człowieka do samodoskonalenia się. W 1947 r. otrzymał tyluł doktora honoris causa uniwersytetu w Oxfordzie i w tym samym roku wyróżniony został literacką Nagrodą Nobla za "głębokie i znakomite artystycznie utwory, w których ludzkie problemy przedstawione są z nieustraszonym umiłowaniem prawdy i głęboką przenikliwością psychologiczną". Do Sztokholmu nie przyjechał, a w jego imieniu nagrodę odebrał ambasador Francji w Szwecji, który przeczytał list od laureata. Twórca pisał w nim: "W ciągu wielu lat mój głos wydawał się głosem wołającego na puszczy, później myślałem, że zwracam się do bardzo nielicznych; ale wy udowodniliście mi dzisiaj, że miałem rację, kiedy wierzyłem w rozszerzenie się wąskiego kręgu czytelników".



W 1950 r. ukazał się ostatni tom jego prowadzonych od 1889 r. "Dzienników", a rok później "Niechaj tak będzie" - zapiski z lat 1950-51. Do dziś zresztą dzienniki Gide'a uchodzą za jego najwybitniejsze dzieło, będące w większym stopniu świadectwem wolności niż wielkości osoby ich autora. Jedni widzą w nich najszczersze, wręcz ekshibicjonistyczne wyznanie, na jakie pozwolił sobie kiedykolwiek twórca literatury, inni - jak np. Gombrowicz - mistrzostwo autokreacji. Jedną z najtrafniejszych charakterystyk Gide'a dał po jego śmierci Jean-Paul Sartre, który powiedział: "On nie przestawał uczyć nas, że można powiedzieć wszystko, co się tylko chce, byle tylko było to dobrze powiedziane".

Do czytania

Do słuchania

Nie ma plików w tym folderze