1981 Elias Canetti

ELIAS CANETTI (1981)




KTO:
poeta i dramaturg
NARODOWOŚĆ:
austriacka
URODZONY:
25 lipca 1905, Ruszczuk (Bułgaria)
ZMARŁ:
1994
DZIEŁA:
"Auto da fó" (1931) - powieść
"Wesele" (1932) - dramat
"Komedia próżności" (1934) - dramat
"Oznaczeni" - sztuka
"Masa i władza" (1960) - studium
"Głosy Marrakeszu" (1968)
"Jeszcze jeden proces Kafki: listy do Felicji" (1969) - studium
"Przyszłość rozłupana" (1972) - tom szkiców i esejów
"Władza i przeżycie" (1972) - tom szkiców i esejów
"Sumienie słów" (1975) - tom szkiców i esejów
"Nauszny świadek" (1974) - zbiór prozatorski
"Zapiski" (1972)
"Ocalony język" (1977)
"Pochodnia w uchu" (1980)
"Gra oczu" (1985)
Z UZASADNIENIA NAGRODY:
Otrzymał ją za "utwory, odznaczające się światopoglądowym bogactwem i siłą artystyczną".

FAKTY Z ŻYCIORYSU:
Elias Canetti urodził się w 1905 r. w kupieckiej rodzinie Żydów sefardyjskich (potomków wygnańców z Hiszpanii; jego nazwisko to zlatynizowana forma hiszpańskiego: Canete) w mieście noszącym obecnie nazwę Russe i położonym na terenie Bułgarii. Wychowywał się w środowisku wielonarodowościowym, jego dziadek znał siedemnaście języków, lecz jak wspominał nieco żartobliwie sam Elias: "w domu ograniczaliśmy się jedynie do czterech języków". Jego ojczystą mową było ladino - dialekt hiszpański, którym posługiwali się sefardyjscy Żydzi - ale rodzice, kształceni w Wiedniu, najczęściej porozumiewali się po niemiecku. Z czasów dzieciństwa wyniósł Canetti wrażliwość na słowo. O jego potężnej sile przekonał się już w wieku lat siedmiu, kiedy po przeprowadzce rodziny do Manchesteru (1911) był świadkiem śmierci ojca, który umarł po otrzymaniu depeszy o wybuchu wojny bałkańskiej. Wydarzenie to wstrząsnęło małym Eliasem, któremu ojciec - niedoszły literat - wpajał od najmłodszych lat zamiłowanie do pisarstwa, mając nadzieję, że syn zrealizuje jego niespełnione marzenia.

Po dwóch latach pobytu w Wielkiej Brytanii, gdzie uczył się języka angielskiego i czytał klasyków, Canetti przeprowadził się razem z matką do Wiednia. Właśnie dzięki niej poznał i pokochał niemiecką mowę, która stała się jego literackim językiem. Po latach, jak wspomni, postać matki splotła się w jego świadomości z językiem niemieckim w jedną całość. Od 1916 do 1921 r. Canetti uczył się w Zurychu i okres ten nazwie później "rajem swojej młodości". Wówczas, w wieku 14 lat, napisał sztukę wierszem pt. "Junius Brutus". Po pobycie w Szwajcarii pragnął wyjechać do Włoch, ale matka, widząc jak bardzo jest rozpieszczony, postanowiła wysłać go do Niemiec, gdzie ciężkie warunki powojenne miały przywrócić mu poczucie rzeczywistości. "Rzeczywistość jest wszystkim" - powiedziała mu wówczas. "Ten, kto się kryje przed rzeczywistością, nie zasługuje na to, żeby żyć". W swojej autobiografii Canetti napisze: "Skończyły się jedyne niezmącone, szczęśliwe lata, skończył się mój raj w Zurychu. Może byłbym nadal szczęśliwy, gdyby mnie stamtąd nie wyrwała. Ale to prawda, że dowiedziałem się później innych rzeczy niż te, które poznałem w raju. Prawdą jest, że dopiero wskutek wypędzenia z raju naprawdę powstałem, jak pierwszy człowiek".

Po trzyletnim pobycie we Frankfurcie (1921-24) Canetti wyjechał do Wiednia, gdzie przez następnych pięć lat, na wyraźne życzenie matki, studiował chemię. Marzył jednak o tym, by zostać pisarzem, a utwierdziła go w tym znajomość z austriackim satyrykiem Karlem Krausem oraz wyjazd w 1928 r. do Berlina, gdzie spotkał się m.in. z Bertoltem Brechtem, Isaakiem Bablem i Georgiem Groszem. Podczas pobytu w Niemczech dokonał też przekładu trzech powieści Uptona Sinclaira dla lewicowego wydawnictwa Malik-Verlag. Z Berlina przywiózł Canetti pomysł na napisanie cyklu książek o postaciach ludzkich stojących na krawędzi obłędu. Skończyło się na jednej zaledwie pozycji, napisanej w 1931 r., a opublikowanej cztery lata później - "Auto da fó", będącej zresztą jedyną powieścią w dorobku pisarza. Zyskała ona uznanie Thomasa Manna oraz Hermanna Brocha, ale wśród czytelników przeszła bez większego echa, zresztą niebawem została w hitlerowskich Niemczech zakazana. Canetti bowiem ukazał postawy i mechanizmy, które umożliwiły faszystom dojście do władzy. Główny bohater powieści kończy swoje życie samobójstwem, ponieważ jak mówiła matka Canettiego, "ten, kto kryje się przed rzeczywistością, nie zasługuje na to żeby żyć". Angielska pisarka Iris Murdoch nazwała "Auto da fó" "jedną z niewielu wielkich książek naszego stulecia" i poswięciła pisarzowi swoją powieść "Ucieczka od czarownika", w której prototypem głównego bohatera był właśnie Canetti.

Poświęciwszy się całkowicie literaturze, twórca zajął się początkowo dramatopisarstwem i wydał dwie sztuki: "Wesele" (1932) oraz "Komedię próżności" (1934), które zapowiadały rychłe nadejście teatru absurdu. Utrzymana w tej konwencji będzie też jego powojenna sztuka "Oznaczeni", opowiadająca o społeczeństwie, gdzie wszyscy znają dokładnie datę swojej śmierci. W 1938 r., uciekając przed nagonką antysemicką, pisarz wyjechał z Wiednia do Paryża, a następnie do Londynu, gdzie w 1952 r. przyjął obywatelstwo brytyjskie. Przekłady "Auto da fó" po II wojnie światowej na język angielski i francuski przyniosły mu wielką popularność w Europie; aktywność literacka twórcy jednakże na wiele lat ustała. On sam tak podsumuje ten okres milczenia: "Moją pracą były w tym czasie głównie badania nad korzeniami faszyzmu (...) Aby zrozumieć to, co się stało, by dociec nie tylko fenomenu czasu, ale i jego najgłębszych początków i najdalszych powikłań zabroniłem sobie wszelkiej pracy literackiej". Efektem wieloletnich badań było opublikowanie w 1960 r. największego dzieła Canettiego, studium erudycyjnego "Masa i władza", w którym dokonał "antropologicznej, historycznej, socjologicznej i psychologicznej analizy i klasyfikacji typowych postaw i zachowań mas ludzkich ujawniających się na styku między "rządzącymi" i "rządzonymi". Dzieło to napisał pod wpływem wydarzeń z 15 lipca 1927 r., kiedy był naocznym świadkiem podpalania budynków przez grupę zbuntowanych robotników wiedeńskich. Obok Gustawa Le Bona i Jose Ortegi y Gasseta zyskał sobie miano najwybitniejszego znawcy "psychologii tłumu" w XX w.

W 1963 r. po śmierci pierwszej żony (z którą zawarł małżeństwo jeszcze w 1934 r.), pisarz żeni się po raz drugi. W 1968 r. publikuje wrażenia z podróży do Algierii w książce "Głosy Marrakeszu". Rok później wydaje studium "Jeszcze jeden proces Kafki: listy do Felicji", gdzie dowodzi, że uczucie autora "Zamku" do jego ukochanych kobiet rodziło się i rosło dzięki słowu. Na określenie akustycznej niepowtarzalności każdego człowieka Canetti, tak wyczulony na słowo, wprowadza pojęcie "maski akustycznej". W latach następnych pisze szkice i eseje, które zawiera w tomach: "Przyszłość rozłupana" (1972), "Władza i przeżycie" (1972) oraz "Sumienie słów" (1975). W roku 1974 publikuje zbiór prozatorski "Nauszny świadek", nawiązującą przekornie do "Charakterów" Teofiasta. W 1972 r. ukazują się drukiem prowadzone od 1942 r. "Zapiski", gdzie przedstawia Canetti w skondeasowanej formie pięć szeregów słów kluczy do jego twórczości. Oto one: "ŚMIERĆ - wojna (atomowa) - cierpienie - umieranie - mord - bezsens; TRADYCJA - przeszłość - historycy i ich rola - więzy (rodzinne); MORALNOŚĆ - Bóg - religia - modlitwa - prorocy; JĘZYK - system zamknięty - filozofowie i ich rola - język angielski; TŁUM - władza - przemoc - wolność".

W roku 1977 pisarz wydaje pierwszą część swojej literackiej autobiografii z lat 1905-37 pt. "Ocalony język", której następnymi częściami będą: "Pochodnia w uchu" (1980) oraz "Gra oczu" (1985). Opowiada w nich o kształtowaniu się swojej osobowości twórczej oraz znakomicie odmalowuje panoramę Europy okresu międzywojennego. Canetti wyróżniany był wieloma prestiżowymi nagrodami, m.in. Literacką Nagrodą Wiednia (1966), Nagrodą im. Georga Biichnera (1972), nagrodą im. Nelly Sachs (1976) czy Nagrodą Franza Kafki (1980); najcenniejszą w jego dorobku jest jednak literacka Nagroda Nobla, którą otrzymał w 1981 r. za "utwory, odznaczające się światopoglądowym bogactwem i siłą artystyczną". Według krytyka George'a Steinera - "już sam fakt istnienia takiego pisarza, jak Canetti, jest zaszczytem dla literatury".

Do czytania

Do słuchania

Nie ma plików w tym folderze