Feliks Dzierżyński

Czerwony kat, symbol terroru, a także... dobry ojciec i namiętny kochanek. Jaki naprawdę był Feliks Dzierżyński?

"Dzierżyński. Miłość i rewolucja" - opowieść o Żelaznym Feliksie
Brutalny czerwony kat nieprzypadkowo nazywany "żelaznym" lub "krwawym" Feliksem. Okazuje się, że twórca sowieckiej policji politycznej CzeKa i człowiek odpowiadający za śmierć setek tysięcy ludzi, miał też oblicze wrażliwego idealisty i namiętnego, choć niezbyt stałego w uczuciach, kochanka.

Wierny sługa Lenina i Stalina, którego wyniósł do władzy, czego miał później gorzko pożałować. Krewny Piłsudskiego. Cyniczny politruk. Zaślepiony fanatyk. Ateista, który pisał, że wierzy w naukę Chrystusa. Kochający ojciec i troskliwy brat. Polski szlachcic. Tarcza i miecz klasy robotniczej. Dobroczyńca osieroconych dzieci. Liczba tajemnic i paradoksów narosłych wokół Dzierżyńskiego zaskakuje.

Jaki naprawdę był Żelazny Feliks? O jego działalności, ale też bogatym i dramatycznym życiu intymnym oraz tajemniczej śmierci opowiadamy na kolejnych stronach galerii. Nakładem wydawnictwa Znak ukazała się właśnie biografia "Dzierżyński. Miłość i rewolucja" Sylwii Frołow, w której znajdziemy m.in. nieznane wcześniej listy szefa Czeka do rodziny oraz kochanek (przez kilkadziesiąt lat wyznania te ukryto w ściśle tajnych archiwach moskiewskich).
Zabójcza miłość inkwizytora
Ciało Feliksa Dzierżyńskiego nadal leży u wezgłowia Lenina na Placu Czerwonym w Moskwie, jego portrety do dzisiaj wiszą na posterunkach rosyjskiej policji. Historia życia i działalności szefa Czeka w dalszym ciągu budzi ogromne - i skrajne - emocje.

"Jako Polak i niedoszły ksiądz katolicki jest niczym drzazga tkwiąca w naszym dobrym samopoczuciu narodowym. Jako człowiek stanowi wielką zagadkę na miarę bohatera powieści Dostojewskiego. [...] Kochał ludzkość zabójczą miłością inkwizytora. W innych czasach i w innym miejscu miałby szansę zostać świętym" - pisze Sylwia Frołow w najnowszej biografii Dzierżyńskiego.

Jak w praktyce wyglądała ta "zabójcza miłość" Żelaznego Feliksa? Jak doszło do tego, że dzisiaj niemal powszechnie uważa się go za potwora i zbrodniarza?
Wcześniejsze biografie
W jednej z dawnych biografii Dzierżyńskiego czytamy: "Pałał nienawiścią do całego świata. Marzył o zemście nad wszystkim, co było dziełem rąk żyjących istot. Pragnął widzieć dokoła siebie krew, ciała zamordowanych i umęczonych, cmentarzyska, ruiny i zgliszcza, a nad tym - ciszę śmierci".

W 1933 roku ukazała się inna fabularyzowana biografia - "Dzierżyński. Czerwony kat - złote serce" hrabiego Bogdana Jaxa-Ronikiera, która również była pokazem grafomanii oraz mieszaniną historycznej prawdy oraz politycznie potrzebnych kłamstw i bzdur. Sylwia Frołow nie zostawia na tych biografiach suchej nitki:

"Ten sam wzniosły i teatralny styl, ten sam psychologizm oparty na najtańszych chwytach. Według hrabiego wiele wyroków Dzierżyński wykonywał osobiście. Sadzał ludzi na krześle elektrycznym albo wyciągał z szuflady biurka pistolet i strzelał znienacka do przesłuchiwanego. To z książki Jaxy-Ronikiera pochodzi fragment o torturowaniu i zamordowaniu Fanni Kapłan - w rzeczywistości rozstrzelanej przez komendanta Kremla Pawła Małkowa. Nikt też nie wlewał jej przed egzekucją rozgrzanego wosku do gardła".
Marzył o byciu księdzem...
Feliks Dzierżyński urodził się 11 września 1877 roku jako piąte dziecko ziemiańsko inteligenckiej rodziny z Wileńszczyzny. Wychowywany został w tradycji patriotycznej, w dzieciństwie marzył, aby zostać księdzem. Starsza siostra Aldona, która odwiedzała go w więzieniu, słała mu pieniądze, paczki, ubrania, do końca życia, a żyła 95 lat, zamawiała msze za duszę "Felisia".

W gimnazjum należał do tajnego kółka uczniów "Serce Jezusowe" mającego na celu walkę z caratem w imię Boga i niepodległości Polski. Przez kolegów Feliks zetknął się po raz pierwszy z ideami socjalistycznymi, które go zafascynowały.
Początki działalności, pierwsze aresztowanie
Jeszcze jako uczeń zaangażował się w działalność Litewskiej Socjaldemokratycznej Partii, która różniła się od działającej równolegle w Wilnie Polskiej Partii Socjalistycznej (z którą związał się m.in. Józef Piłsudski), przede wszystkim niechętnym stosunkiem do niepodległości Polski - wyzwolenie klasowe było ważniejsze.

Przed maturą Dzierżyński rzucił naukę i zaangażował się w pracę agitatora partyjnego wśród robotników. Po raz pierwszy aresztowano go w lipcu 1897 roku. Dostał dość niski wyrok trzech lat zsyłki, w połowie wyroku udało mu się zresztą uciec z zesłania i zajął się budową struktur Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy.
Zawodowy rewolucjonista i więzień
Dzierżyński został zawodowym rewolucjonistą i do 1918 roku co najmniej połowę życia spędzał w więzieniach m.in. w Cytadeli Warszawskiej, więzieniu w Orle i moskiewskich Butyrkach. Zaprzyjaźnił się z Różą Luksemburg, Julianem Marchlewskim, Adolfem Warskim, wszedł w skład Komitetu Zagranicznego SDKPiL.

W latach 1905-1907 Dzierżyński kierował rewolucją w Królestwie Polskim. W 1906 r. na Zjeździe Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji spotkał się z Leninem i Stalinem i wszedł do komitetu centralnego partii. Róża Luksemburg twierdziła, że Feliks ma "bolszewickie serce", co nawet w jej ustach nie było komplementem.
Pierwsza miłość
Ale pierwszą miłością Dzierżyńskiego była starsza od niego o cztery lata Rosjanka - Margarita Nikołajewa, prototyp feministki, obyta, wykształcona, znająca literaturę, historię i sztukę, była więc dla młodziutkiego Feliksa nie lada atrakcją. Dla niej ten krótki związek był niezwykle ważny, on miotał się pomiędzy sympatią a uczuciem.

"Kobiet, szczerze powiedziawszy, się boję. Boję się, że przyjaźń z kobietą musi prędzej czy później przemienić się w zwierzęce uczucie" - pisał. Dzierżyński zdawał sobie sprawę, że miłość może wypalić jego polityczne zaangażowanie. W marcu 1899 roku 22-letni Feliks pisze do ukochanej: "Mogę całkowicie rozbić Twoje życie [...]. Nigdy nie będziemy mężem i żoną, więc po co się wiązać, po co wzajemnie ograniczać".

W 1901 roku pisze do niej dwa ostatnie listy. W jednym z nich: "W ciągu najbliższych dni jadę na Sybir na 5 lat, co oznacza, że nie zobaczymy się już nigdy. Jestem włóczęgą, a z włóczęgą żyć, to napytać sobie biedy". Oczywiście, zapomina tylko wspomnieć o tym, że w tym czasie spotyka się już z inną ukochaną, Julią Goldman.
Bezwzględny wykonawca instrukcji Lenina
Dzierżyński po kolejnym aresztowaniu na wolność wyszedł w wyniku rewolucji lutowej. Wszedł do władz partii bolszewickiej, pełnił m. in. funkcję komisarza spraw wewnętrznych. W roku 1918 został szefem tajnej policji bolszewików WCzKa - Wszechrosyjskiej Komisji Nadzwyczajnej do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem.

"Był zdolny do popełniania najstraszliwszych okrucieństw bez przyjemności, z poczucia idealistycznego obowiązku. Chudy i ascetyczny, z religijnym oddaniem wykonywał instrukcje Lenina; "burżujów" i "kontrrewolucjonistów" posyłał przed plutony egzekucyjne z równie posępnym wewnętrznym przymusem, z jakim kilka wieków wcześniej mógłby posyłać heretyków na stos" - pisał o Dzierżyńskim amerykański sowietolog Richard Pipes.

W WCzK, miesiąc po powstaniu, pracowały 23 osoby. W 1920 roku jej skład liczył już 27 tysięcy ludzi, a w 1921 roku - w momencie zakończenia wojny domowej - 310 tysięcy funkcjonariuszy.
Liczba ofiar czerwonego terroru
Według rosyjskiego historyka, Siergieja Mielgunowa, tylko w lipcu 1918 bolszewicy przeprowadzili 1115 egzekucji na "wrogach ludu". We wrześniu 1918 po zamachu na Lenina, Rada Komisarzy Ludowych przyjęła "dekret o czerwonym terrorze", na mocy którego m.in. uruchomiono sieć obozów przymusowej pracy, za których powstanie odpowiadał Dzierżyński.

Osadzano w nich wrogów politycznych, których wykorzystywano, jako bezpłatną siłę roboczą. W 1923 r. funkcjonowało 315 obozów sowieckich, w których przetrzymywano ok. 70 tys. więźniów. Nie sposób dokładnie określić liczbę śmiertelnych ofiar "czerwonego terroru". Według Pipesa, w zależności od szacunków, wynosi ona od 50 do 140 tys. ludzi.
Order za zbrodnie
Za udział w dławieniu kontrrewolucji Dzierżyński został uhonorowany Orderem Czerwonego Sztandaru. W czasie wojny polsko-bolszewickiej był członkiem Rady Wojennej przy Michaile Tuchaczewskim.

Obok Juliana Marchlewskiego i Feliksa Kona wszedł w skład Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski utworzonego 30 lipca 1920 w Białymstoku. Jego zadaniem było przekształcenie Polski w republikę socjalistyczną.

Po śmierci Lenina (na zdj. Dzierżyński niesie trumnę Lenina) w 1924 opowiedział się po stronie Stalina, któremu pomógł w rozprawie z Lwem Trockim.
Śmierć i pogrzeb Dzierżyńskiego
Feliks Dzierżyński zmarł na atak serca 20 lipca 1926 w Moskwie. Miał zaledwie 49 lat. Kilka godzin wcześniej wziął udział w obradach Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii, podczas których wygłosił swoje ostatnie w życiu przemówienie.

Tego samego dnia Komitet Centralny wydał odezwę do wszystkich członków WKP(b): "Dzisiaj spadł na partię nowy, ciężki cios. Zmarł nagle na atak serca towarzysz Dzierżyński, postrach burżuazji, wierny rycerz proletariatu, szlachetny bojownik rewolucji komunistycznej, niestrudzony budowniczy naszego przemysłu i nieustraszony żołnierz wielkich bojów".

Zwłoki wystawiono na widok publiczny. Pogrzeb odbył się 22 lipca. Na zachowanym filmie widać niosących trumnę Stalina i Trockiego. Stalin żegnał Dzierżyńskiego jako budowniczego jedności i potęgi partii, co z prawdą miało niewiele wspólnego. Trumnę złożono pod morem kremlowskim u wezgłowia Lenina,
Nie zawał, lecz otrucie?
"Podejrzenia co do tego, jak umarł Dzierżyński, zaczęto snuć natychmiast po jego śmierci. Mówiono o otruciu: trucizna miała być wsypana do szklanki z wodą, którą Feliks popijał podczas przemówienia.

Dlatego zdecydowano się na opublikowanie wyników sekcji zwłok, dokonanej przez kremlowskich lekarzy z profesorem Aleksiejem Abrikosowem na czele. Podczas sekcji stwierdzono zwapnienie naczyń krwionośnych i śmierć na skutek anewryzmu serca" - pisze w biografii Frołow.
Teorie i plotki na temat śmierci Dzierżyńskiego
"W dokumencie nie było słowa na temat tragicznego stanu płuc denata czy blizn na jego nogach, stanowiących pamiątkę po katorżniczych kajdanach. To znowu wywołało spekulacje, że zwłoki Dzierżyńskiego podmieniono. Działał już wówczas od dwóch lat zajmujący się mózgiem Lenina zespół lekarzy, który stworzy potem Instytut Mózgu, a Dzierżyńskiemu mózgu do badań nie pobrano.

Stało się to przyczynkiem do nowych plotek: mózgu nie wzięli, bo po otruciu zostały w nim ślady trucizny. Albo: nie wzięli, bo pierwszy czekista popełnił samobójstwo, strzelając sobie w głowę, a więc z mózgu nic nie zostało".
Feliks Dzierżyński (1877-1926)
Urodził się 11 września 1877 r. w Oziembłowie na Wileńszczyźnie (obecnie Dzierżynowo na Białorusi) w polskiej rodzinie szlacheckiej.
Z socjaldemokracją związał się czasie edukacji w wileńskim gimnazjum.
Od 1895 r. w Litewskiej Socjal-Demokracji. W Kownie redagował nielegalne pismo „Robotnik Kowieński”. Tu w 1897 r. został po raz pierwszy aresztowany.
W następnych latach, do wybuchu rewolucji w 1917 r., sześć razy trafiał za kraty, dwukrotnie zesłany na Syberię. Podczas jednej ze zsyłek poznał Lwa Trockiego.
W 1900 r. należał do założycieli Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL), partii o charakterze marksistowskim. Przebywając w Berlinie wchodził w skład Komitetu Zagranicznego SDKPiL.
W latach 1905-1907 kierował rewolucją w Królestwie Polskim.
W czasie rewolucji lutowej w 1917 r. poprał bolszewików. Wyjechał do Piotrogrodu, tam został jednym z bliskich współpracowników Lenina. Wszedł do władz partii bolszewickiej.
Przełomowym momentem w jego karierze politycznej stał się wybór na szefa Wszechrosyjskiej Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją, Sabotażem i Spekulacją (WCzK) w grudniu 1917 r. W tym samym czasie pełnił również funkcję komisarza spraw wewnętrznych.
W czasie wojny domowej w Rosji stał się inicjatorem tzw. czerwonego terroru.
WCzK, przekształconą następnie w Państwowy Zarząd Polityczny (GPU) i Zjednoczony Zarząd Polityczny (OGPU), kierował aż do śmierci.
Policja polityczna pod jego kierownictwem stała się wykonawcą brutalnej polityki państwowego terroru. Jest wiele relacji mówiących o tym, jak Dzierżyński osobiście, z zimna krwią mordował tzw. wrogów ludu.
W czasie wojny polsko-bolszewickiej był członkiem Rady Wojennej przy Michaile Tuchaczewskim. Wchodził także w skład Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski, utworzonego na rozkaz Lenina 30 lipca 1920 r. w Białymstoku.
Poza Czeka, Dzierżyńskiemu powierzono komisariat ludowy komunikacji (1921 - 1924) i przewodnictwo Najwyższej Radzie Gospodarczej (1924 r.).
Po śmierci Lenina w 1924 r. opowiedział się po stronie Stalina, któremu pomógł w rozgrywce przeciw Trockiemu.
Feliks Dzierżyński zmarł na atak serca 20 lipca 1926 r. w Moskwie, podczas posiedzenia Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii. (PAP)

część II

• Pobierz folder
• Zachomikuj folder