Neolit
Neolit (zob. neo - "nowy", lit - "kamień"; inaczej młodsza epoka kamienia) - końcowy okres epoki kamienia (poprzedzający epokę brązu). Jego charakterystyczne cechy to uprawa roślin i hodowla zwierząt oraz stałe osady. Proces ten nazwano "rewolucją neolityczną". W neolicie rozwijają się też nowe techniki obróbki kamienia, takie jak gładzenie powierzchni i wiercenie otworów. Nazwa epoki wprowadzona przez Johna Lubbocka w 1865 roku.
Chronologia i występowanie
Neolit najwcześniej rozpoczął się w obszarach żyznego półksiężyca (Izraela, Syrii, Palestyny) na początku IX tysiąclecia p.n.e. Później około 8 tys. lat p.n.e. na terenach Turcji, Iraku i Iranu, 7 500 lat p.n.e w Chinach, 7 tys. p.n.e. w Pakistanie i Europie południowo-wschodniej, 6 200 lat p.n.e. w Dolinie Gangesu, 5 500 lat p.n.e. w Europie Środkowej, 4 500 lat p.n.e. w Europie Północnej. W Ameryce Środkowej rolnictwo i osiadły tryb życia rozpoczął się 5000 - 4 500 lat p.n.e., jednak nazywa się ten okres Archaicznym.
Innowacje neolityczne
W neolicie zaczęto uprawiać takie rośliny jak: pszenica, proso, jęczmień, groch, soczewica i żyto w oparciu o gospodarkę żarowo-kopieniaczą (zobacz rolnictwo). Najstarsze znaleziska osad z gatunkami jęczmienia i pszenicy datowane są na 8350 p.n.e. (za pomocą węgla C14). Pod koniec neolitu następuje wprowadzenie orki sprzężajnej. Początkowo hodowla ograniczała się do kóz i owiec (były to pierwsze udomowione zwierzęta oprócz psa, którego udomowiono już w paleolicie). Około 7 000 lat p.n.e. udomowiono krowy i świnie, pojawiły się stałe osady i ceramika.
Kultura
Upowszechnia się ceramika, choć np. w Japonii używano jej już w mezolicie. Powstają naczynia, misy, figurki, garnki itp. Zaczynają się rozwijać nowe technologie: tkactwo, górnictwo krzemienia, dalekosiężna wymiana różnorodnych surowców.
Rozwijają się kulty religijne - prawdopodobnie kult Wielkiej Matki jako bóstwa płodności (figurki kobiece) i kult słońca (toporki, motywy krzyża wpisanego w koło). W tym okresie powstają także monumentalne budowle związane z tzw. "ideą megalityczną"; menhiry np. w Carnac, dolmeny np. w Holandii i w Borkowie na Pomorzu oraz kromlechy np. w Stonehenge. W Polsce specyficznym przejawem tej idei były tzw. grobowce kujawskie.
Od ok. 4500 p.n.e. rozwija się kultura megalityczna w Europie (zobacz: megalit). Powstają rozległe osiedla (w Polsce o powierzchni 6-12 ha), niekiedy o charakterze obronnym.
Do ważniejszych kultur tego okresu zalicza się kulturę badaryjską i kulturę Halaf.
Irokezi, Pueblo, Majowie, Maorysi są przykładami ludów używających w czasach nowożytnych narzędzi kamiennych.
Neolit w Polsce
Na terenach Polski neolit trwał w latach 5200-1900 p.n.e. Do kultur tej epoki zalicza się:
* kultury naddunajskie
* kultura pucharów lejkowatych
* kultura amfor kulistych
* kultury ceramiki dołkowo-grzebykowej
* kultury z ceramiką sznurową
* kultury pucharów dzwonowatych
Umiejętność uprawy rośliny i hodowli zwierząt, na tereny Polski przyniosła ludność kultury ceramiki wstęgowej rytej w V tysiącleciu p.n.e. To ona przyniosła ze sobą z okolic środkowego Dunaju umiejętność wyrobu ceramiki. Należała do kultur naddunajskich i przenikała na północ przez Bramę Morawską i przełęcze Karpat i Sudetów. Do tej kultury zalicza się między innymi stanowisko archeologiczne w Olszanicy w Krakowie i w Brześciu Kujawskim. W IV tysiącleciu p.n.e. pojawiła się na terenach polskich ludność z kręgu kultur lendzielskich. W III tysiącleciu p.n.e. napłynęła ludność z kręgu kultur nadcisańskich, a po niej ludność z kręgu kultur ceramiki promienistej.
Na terenach Warmii i Mazur, w III tysiącleciu p.n.e. rozprzestrzeniła się ludność kultury ceramiki dołkowo-grzebykowej. Między latami 3500 - 1900 p.n.e. pojawiła się kultura pucharów lejkowatych, do niej zalicza się odkryte ślady zamieszkania na Ostrowie Lednickim. Na ten okres przypada początek eksploatacji kopalni krzemienia w Krzemionkach w Górach Świętokrzyskich. W połowie III tysiąclecia p.n.e. pojawiła się ludność kultury ceramiki sznurowej, zajmująca się głównie pasterstwem. Między latami 2700 - 2000 p.n.e. pojawiła się kultura amfor kulistych. Pod koniec neolitu, na tereny południowej Polski, dotarła z Czech i Moraw ludność kultury pucharów dzwonowatych.
W połowie 2 tysiąclecia pod wpływem kultury ceramiki sznurowej wykształci się nowa formacja kulturowa - kultura Chłopice Veselé będąca zwiastunem epoki brązu.
W końcu 3 tysiąclecia dociera do naszych terenów ludność kultury pucharów dzwonowatych. Wykształciła się ona na obszarze Półwyspu Pirenejskiego i w stosunkowo krótkim czasie objęła swoim zasięgiem Europę zachodnią i dużą część środkowej. W Europie przedstawiciele tej ludności byli poszukiwaczami miedzi rozprzestrzeniając technologię obróbki tego surowca za pomocą kucia. Charakterystyczny jest dla niej typ gospodarki koczowniczej i związany z tym przeważający brak stałych osad. W inwentarzu tej kultury licznie reprezentowane są elementy uzbrojenia (głównie łuk). Z terenów polskich kultura pucharów dzwonowatych znana jest przede wszystkim z cmentarzysk, na których chowano zmarłych w obrządku szkieletowym wyposażając ich w naczynia i broń.
**********************************************************************
z chomika grawaw57
W połowie 3 tysiąclecia docierają do naszych ziem przedstawiciele nowego kręgu kulturowego kultury ceramiki sznurowej, która w tym okresie opanowuje Niż Europejski sięgając aż do Ukrainy. Charakterystyczne dla niej są naczynia zdobione odciskami sznura oraz tzw. topory bojowe wykonywane z kamienia i obrabiane techniką wygładzania. W miarę upływu czasu kultura ceramiki sznurowej ulega silnemu zróżnicowaniu lokalnemu tworząc poszczególne grupy kulturowe. Na terenie ziem polskich wykształciły się dwie podstawowe strefy związane z tą formacją kulturową: dorzecze środkowej i górnej Odry objęte tzw. grupą nadodrzańską oraz obszar Polski południowej z kilkoma grupami. Z wyjątkiem terenów na południu naszego kraju, ludność kultury ceramiki sznurowej zamieszkiwała małe osady i krótkotrwałe obozowiska. Wiązało się to z prowadzeniem przez twórców kultury ceramiki sznurowej nowego typu gospodarki, opartego na koczowniczym wypasie bydła. Szczególnie na południu widoczne są jednak elementy gospodarki rolniczej. W obrębie tej jednostki kulturowej widoczne jest zróżnicowanie w obrządku pogrzebowym wyrażające się w formach grobów (groby z obstawami kamiennymi, płaskie i kurhanowe, niszowe). Na podłożu kultury ceramiki sznurowej wykształcają się dwie kultury archeologiczne złocka i rzucewska.
**********************************************************************
z chomika grawaw57
W drugiej połowie 4 tysiąclecia rozprzestrzenia się w Europie Środkowej ludność kultury pucharów lejkowatych tworząc kilka grup terytorialnych. Ziemie polskie znalazły się w orbicie oddziaływania grupy wschodniej i południowej. Podstawy gospodarcze grupy wschodniej ludności kultury pucharów lejkowatych istotnie różnią się od kultur kręgu naddunajskiego. Wyraźnie widoczna jest tutaj przewaga chowu nad uprawą roli oraz rozwinięte łowiectwo i rybołówstwo. Osady lokowane są na glebach lekkich w pobliżu rzek. Składają się na nie naziemne budowle słupowe i ziemiankowe. Charakterystyczne dla kultury pucharów lejkowatych są potężne konstrukcje grobowe złożone z dużych głazów tzw. grobowce kujawskie. Wewnętrzna konstrukcja kamienna tych grobów, wzmacniana niekiedy skrzyniami drewnianymi, zawierała zazwyczaj męskie pochówki szkieletowe i przykrywana była nasypami ziemnymi o długości 60 -130 metrów. Zanik grupy wschodniej przypada na połowę 3 tysiąclecia. W grupie południowej kultury pucharów lejkowatych zaznacza się w porównaniu ze wschodnią znaczny wzrost roli uprawy zbóż i hodowli bydła. Mamy już w tym czasie do czynienia z orką za pomocą radła ciągnionego przez zaprzęg wołów. Osady zakładane są na wzniesieniach i wiąże się to z eksploatacją rolną terenów wysoczyznowych. Z kulturą pucharów lejkowatych związane są również kopalnie krzemienia (Krzemionki Opatowskie, Świeciechów) i wyspecjalizowane warsztaty produkcji narzędzi kamiennych.
****************************************************************************************************
z chomika grawaw57
Ludność kultury pucharów lejkowatych zajmowała się również eksploatowaniem krzemienia pasiastego z kopalni w Krzemionkach i szarego, biało nakrapianego w Świeciechowie-Lasku koło Annopola. Także pierwsze ślady zamieszkania na Ostrowie Lednickim zalicza się do tej właśnie kultury.
Do tego cyklu kulturowego zalicza się również:
* kultura ceramiki wstęgowej rytej
* kultura badeńska
* kultura lendzielska
* kultura amfor kulistych
* kultura ceramiki sznurowej
* kultura pucharów dzwonowatych
********************************************************************************
z chomika grawaw57
Kultura pucharów lejkowatych (KPL) – jedna z kultur neolitu z kręgu kultur naddunajskich, występująca w Europie między 3700 - 1900 p.n.e., na terenach Jutlandii, Szwecji, Niemiec, Holandii, Polski oraz części Wołynia i Podola.
Powstała na terenie Kujaw pod wpływem oddziaływania kultury lendzielskiej na lokalne podłoże mezolityczne. Nazwa pochodzi od charakterystycznego kształtu formy naczynia z brzuścem baniastym i szeroko rozchylonym kołnierzem.
Ślady jej pobytu odkryto w Łupawie, Sarnowie, Włocławku, Wietrzychowicach, Gaju, Leśniczówce, Radziejowie, Krężnicy Jarej (województwao Lubelskie) i Baniewicach. Zajmowała się głównie hodowlą, łowiectwem i rybołówstwem, ale także uprawiała zboże, znała radło i zaprzęgała do jego ciągnięcia bydło. Jedna z największych osad tej kultury na ziemiach polskich została odkryta w Ćmielowie koło Ostrowca Świętokrzyskiego. Charakterystyczne dla niej były pochówki szkieletowe zwane grobami kujawskimi i rozmaite grobowce megalityczne.
******************************************************************************************
z chomika grawaw57
Muzeum w Krasnymstawie
******************************************************************************************************
z chomika grawaw57
Kultura amfor kulistych
Kultura amfor kulistych to jedna z kultur neolitu z kręgu kultur naddunajskich, występowała w latach 3100-2600 p.n.e. w dorzeczu Łaby, w Polsce, Mołdawii, na Wołyniu i Podolu.
Nazwa tej kultury pochodzi od charakterystycznego dla niej typu wyrobów ceramicznych o kulistym brzuścu. Ludność tej kultury eksploatowała krzemień pasiasty z kopalni w Krzemionkach Opatowskich. Na terenie Polski pozostawiła po sobie grobowce megalityczne typu skrzynkowego datowane na połowę III tysiąclecia p.n.e.
Osadnictwo
Dotychczas odnalezione osady tej kultury charakteryzowały się małą ilością domów o konstrukcji słupowej zbudowanych na planie nieregularnego czworokąta. Czasami również w formie ziemianki.
Zwyczaje pogrzebowe
Groby najczęściej w formie skrzyń z kamieni, przykrytych ziemnym nasypem. Wewnątrz znajdowano ozdoby, naczynia. Wiele pochówków zawiera również szczątki zwierząt, głównie bydła z obciętymi rogami.
****************************************************************************************************
z chomika grawaw57
Narzędzia produkowane są nadal z kamienia, lecz ulegają one dodatkowej obróbce w postaci gładzenia i wiercenia (topory). Pojawiają się nowe formy w postaci siekier i narzędzi służących do sprzętu zbóż. Rozwijające się rolnictwo sprzyja powstawaniu długotrwałych osiedli o otwartej zabudowie. Obserwowalne jest również pojawienie się nowych rodzajów wytwórczości (np. tkactwa). Zmiana trybu życia i podstaw egzystencji znajduje swoje odbicie w kulturze duchowej. Zauważalny jest rozwój form związanych z kultem płodności odnoszącym się do żeńskich pierwiastków Ziemi. Towarzyszy temu kult zwierząt domowych (np. krowy). Widocznemu sprecyzowaniu ulegają poglądy związane z pośmiertną egzystencją człowieka, wyrażane w powszechnie już obserwowalnym obrządku pogrzebowym. Wszystkie te elementy na tyle daleko wyróżniają wspomnianą epokę od minionej, że procesy zachodzące w tym czasie doczekały się wspólnego określenia jako rewolucji neolitycznej.
**********************************************************************
z chomika grawaw57
Neolit cechuje przede wszystkim zmiana podstaw gospodarczych. Jest to okres, w którym po raz pierwszy możemy zaobserwować w materiale archeologicznym dowody świadczące o uprawie zbóż i chowie zwierząt. Upowszechnia się również technologia wyrobu naczyń z wypalanej gliny.
****************************************************************************************************
z chomika grawaw57
Budownictwo megalityczne - termin z zakresu historii sztuki. Dotyczy specyficznych form działalności budowlanej, w której podstawowym materiałem były wielkie bloki kamienne. Charakterystyczne, wspólne cechy pozostałości tych budowli:
* użycie wielkich bloków kamiennych (np.: w Baalbek: 4,33m x 4,4m x 21,35m, co daje kubaturę 406,76m³)
* czas występowania: prehistoria - od 3000 p.n.e. do ok. 750 p.n.e.
* brak 100% pewności co do funkcji tych obiektów. Wszystkie twierdzenia naukowców oparte są na hipotezach.
****************************************************************************************************
z chomika grawaw57
Menhirami nazywamy pionowo wkopane w ziemię słupy kamienne. Jeden z największych znajduje się w Bretanii (miejscowość Lockmariaquer) - obecnie rozbity i obalony, miał kiedyś 21-23 m wysokości, prawie 5 m grubości i ważył 350 ton. Menhirami zwieńczano czasem szczyty kurhanów.
W okolicy miasta Carnac we Francji znajduje się "aleja" wyznaczona menhirami. Z innych stanowisk europejskich znane są też konstrukcje koliste – zwane kromlechami. Na Wyspach Brytyjskich naliczono ich około tysiąca. Mają średnicę od kilku do kilkudziesięciu metrów – do tego rodzaju zaliczane jest gigantyczne Stonehenge.
****************************************************************************************************
z chomika grawaw57
Megalit (wielki kamień) – duży, nieobrobiony lub częściowo obrobiony kamień stanowiący samodzielną budowlę lub element większej budowli z takich kamieni (wykonanej bez użycia zaprawy), o charakterze kultowym, grobowym lub (prawdopodobnie) związanymi z obserwacjami astronomicznymi, wzniesiony w czasach prehistorycznych. Megality znajdują się w różnych miejscach na świecie (Europa, Ameryka, Azja, Australia, wyspy Oceanu Spokojnego). W Europie Zachodniej i obszarze śródziemnomorskim określa się tak konstrukcje kamienne wzniesione w okresie neolitu (będącego najmłodszą fazą epoki kamienia) i epoki miedzi (4500–1500 p.n.e.).
Ośrodkami, z których idea budowli megalitycznych przeniosła się na tereny Niemiec, Skandynawii a nawet Polski uważane są: Półwysep Iberyjski, Bretania i Wyspy Brytyjskie. Występujące na tych terenach budowle megalityczne sięgają czasem V w p.n.e. Najbardziej znaną budowlą megalityczną w Europie jest Stonehenge w południowej Anglii, wzniesione w okresie neolitu, ok. 2800 p.n.e.
****************************************************************************************************
z chomika grawaw57
Kromlechy na wyspach Brytyjskich i w Irlandii
Kromlechy często były orientowane wzdłuż linii wschodzącego lub zachodzącego słońca lub księżyca o określonych porach roku. Stąd wynika wniosek, iż sezonowość była dla ówczesnych ludów ważna.
W środkowym neolicie (3700 p.n.e. – 2500 p.n.e.) kamienne kręgi zaczęły się pojawiać w północnych regionach wysp Brytyjskich, raczej przy brzegach morskich. W osi przemysłowej Langdale w Lake District znajduje się najwięcej z wczesnych tego typu obiektów.
W późniejszym neolicie kamienne kręgi były budowane już z większą precyzją i rozmachem. Zaczęły się także pojawiać na śródlądziu wysp. Ich średnice dochodziły do 400 m tak jak w przypadku Avebury. Większość jednak miała średnicę około 25 m. Za to ich forma przyjmowała coraz to bardziej skomplikowane układy z dwoma lub trzema rzędami głazów – te są często uznawane/nazywane kromlechami koncentrycznymi.
Ostateczna faza budowy kromlechów przypada środkową epokę brązu (2220 p.n.e. – 1500 p.n.e.) kiedy to zaczęły się pojawiać małe kręgi kamienne budowane przez niewielkie grupy osób (jak rodzina). Wiele doskonałych przykładów kręgów można znaleźć w parku narodowym Dartmoor, Devon czy Grey Wethers.
Po 1500 p.n.e. zaprzestano budowy kromlechów. Powodem tego były ruchy migracyjne i pojawienie się nowych religii inaczej myślących o życiu i śmierci. Często łączono istnienie kręgów z działalnością druidów, jednak nie jest to udowodnione.
****************************************************************************************************
z chomika grawaw57
Kromlech (z celtyckiego crom – wygięty, lech – kamień) – krąg zbudowany z ustawionych pionowo kamieni, często wokół grobowca. Stawiane były w neolicie oraz w epoce brązu, najczęściej na terenach Bretanii, Anglii i Irlandii – pierwsze kromlechy pojawiły się w drugiej połowie IV tysiąclecia p.n.e. Było to najprawdopodobniej miejsce kultu i zebrań plemiennych. Do najbardziej znanych należy Stonehenge.
Kromlechy rozpowszechniły się także w innych regionach Europy, w Afryce, Azji (głównie Indie i Japonia), w obu Amerykach, Australii i na niektórych wyspach Oceanu Spokojnego. W Polsce można je spotkać na Pomorzu w miejscowości Odry, w dolnym biegu rzeki Wdy.
Kromlech bywa uważany za prototyp kolumnady. Przypuszcza się, iż był "używany" jako obserwatorium Słońca, świątynia Słońca, do przewidywania zaćmień oraz pozycji ciał niebieskich.
****************************************************************************************************
z chomika grawaw57
Dolmen - prehistoryczna budowla megalityczna o charakterze grobowca. Składała się z głazów wkopanych pionowo w ziemię i wielkiego płaskiego bloku skalnego, który był na nich ułożony. Pierwotnie dolmen był przysypywany ziemią. Budowle te są charakterystyczne dla neolitu europejskiego.
Słowo jest pochodzenia celtyckiego (daul-tablica, maen-kamień). Choć dolmeny są charakterystyczne dla Europy (Bretania, Irlandia), ich odmiany można spotkać również w Japonii (dolmen kryty kurhanem) i na północy Afryki.
****************************************************************************************************
z chomika grawaw57
Menhir - w kulturze celtyckiej nieociosany lub częściowo obrobiony głaz (najczęściej zaostrzony od góry) ustawiony pionowo na grobie zmarłego. Spotykany w Anglii, Bretanii, Skandynawii, ale znany jest także w Afryce, Azji i Ameryce, gdzie pełnił prawdopodobnie funkcje kultowe.
Niektóre menhiry osiągały duże rozmiary (do 20 m długości i 300 ton wagi). Występują pojedynczo, ustawione w szereg (tzw. alignment) lub w formie kręgów kamiennych.
Menhiry pochodzą głównie z neolitu (od IV tysiąclecia p.n.e.) i wczesnej epoki brązu.
**********************************************************************
z chomika grawaw57
John Lubbock,1. baron Avebury (1834-1913) — angielski antropolog, archeolog, biolog, polityk i arystokrata. Od 1870 był członkiem parlamentu. Jako archeolog interesował się szczególnie prehistorią Europy, a jako entomolog - społecznym życiem owadów. Był autorem prac: Prehistoric Times (1865); Ants, Bees, and Wasps (1882) i The Pleasures of Life (1887-1889). Jako pierwszy wprowadził w roku 1865 podział epoki kamiennej na paleolit i neolit.
**********************************************************************
z chomika grawaw57
************************
Kultura pucharów lejkowatych
************************
z chomika grawaw57
- Pobierz folder
- Zachomikuj folder