Paleolit
Paleolit (starsza epoka kamienia, zob. paleo, lit) - jedna z epok prahistorii, najstarszy i najdłuższy etap w dziejach rozwoju społeczności ludzkiej, zwany też jako starsza epoka kamienia. Rozpoczyna się z chwilą pojawienia form przedludzkich zdolnych do wytwarzania prymitywnych narzędzi (otoczaki, pięściaki i rozłupce). Termin paleolit wprowadził w roku 1865 angielski uczony John Lubbock.
Paleolit dzieli się na:
* paleolit dolny - (ok. 2-2,5 mln lat - ok. 120 tys. lat temu)
* paleolit środkowy - (ok. 350 lub 300 tys. - ok. 40 tys. lat temu)
* paleolit górny - (ok. 40 tys. - ok. 14 tys. lat p.n.e.)
* paleolit późny - (ok. 14 tys. lat temu - 8 tys. lat p.n.e.)
Paleolit dolny (ok. 2,5 mln lat - ok. 120 tys. lat temu)
Paleolit dolny to okres trwający ok. 3 mln lat. W tym czasie, ok. 2,5 mln lat temu, przedstawiciele form przedludzkich zaczynają wytwarzać prymitywne narzędzia kamienne (narzędzia otoczakowe). Najstarsza znana kultura to kultura Olduvai rozwijająca się w północno-zachodniej Tanzanii; tam otoczaki i rozłupce znaleziono obok szczątków Homo habilis.
W Etiopii znaleziono narzędzia otoczakowe wyprodukowane prawdopodobnie ok. 2,5 mln lat temu przez Australopithecus afarensis. Świadczyłoby to o tym, że obok gatunków Homo także australopiteki posiadały umiejętność wytwarzania narzędzi. Prawdopodobnie już 1,6 mln lat temu człowiek posiadł umiejętność wykorzystywania ognia. Kultura Olduvai przetrwała ok. 2-1,5 mln lat i została zastąpiona przez kulturę aszelską. Z kulturą aszelską wiąże się umiejętność wznoszenia pierwszych schronień mieszkalnych. Ok. 1 mln lat temu znikają z powierzchni Ziemi ostatnie australopiteki, od tego momentu Ziemię zamieszkuje szybko rozprzestrzeniający się rodzaj Homo.
Ekspansja Homo
Około 1,8 mln lat temu rozpoczyna się wielka migracja gatunku Homo z Afryki, początkowo do Azji i Europy, później na pozostałe kontynenty. Najstarsze znaleziska z tego okresu pochodzą z Gruzji (1,7 mln lat), Chin (1,9 mln lat), Hiszpanii (1,2 mln lat) i z Izraela (900 tys. lat temu). Prawdopodobnie już 700-400 tys lat temu człowiek posiadł umiejętność wykorzystywania ognia. W Europie kultura ta pojawia się dopiero ok. 500 tys. lat temu. Około 200 tys. lat temu pojawiła się kultura mustierska i trwa do ok. 40 tys. lat temu.
Zdobycze ewolucyjne
* australopiteki zdobywają umiejętność posługiwania się najprostszymi narzędziami (narzędzia otoczakowe)
* formy przedludzkie ewoluują, co prowadzi do powstania rodzaju Homo
* człowiek paleolitu rozwija umiejętność posługiwania się narzędziami, powstaje pierwszy przemysł otoczakowy (kultura Olduvai)
* człowiek zaczyna się rozprzestrzeniać na inne kontynenty
* człowiek zaczyna szukać schronienia przed niesprzyjającymi warunkami zewnętrznymi - wykorzystuje jaskinie i zaczyna budować pierwsze schronienia
* człowiek poznaje przydatność ognia
Paleolit środkowy (ok. 350 lub 300 tys. - ok. 40 tys. lat temu)
W paleolicie środkowym paleoantropy (Homo neanderthalensis) udoskonaliły techniki obróbki kamienia, używały broni miotanej (dzidy, oszczepy) i stworzyły zalążki kultury duchowej, obrządek pogrzebowy, przechowywanie czaszek przodków, rytualny kanibalizm.
Według najnowszych badań datowany jest na 500 tys. lat (patrz Paul G. Bahn)
Paleolit górny (ok. 40 tys. - ok. 14 tys. lat p.n.e.) [edytuj]
W paleolicie górnym pojawiły się neoantropy (Homo sapiens fossilis) odpowiadające zarówno pod względem budowy fizycznej, jak i potencjalnych możliwości umysłowych człowiekowi współczesnemu.
Nastąpił wówczas gwałtowny rozwój technik krzemieniarskich, rozkwitł przemysł rogowy i kościany, rozpoczęto stosowanie wyszukanych strategii myśliwskich (m.in. zaczęto używać łuku do polowania) i nowych form budownictwa mieszkalnego. Powstała sztuka, plastyka figuralna, zdobnictwo i ornamentacja na narzędziach.
Paleolit późny (ok. 14 tys. lat p.n.e. do 8 tys. lat p.n.e.)
Ostatni etap paleolitu, ograniczony do Niżu Środkowoeuropejskiego i sąsiadującego z nim pasma wyżyn. Cofnięcie się lądolodu skandynawskiego pobudziło wówczas żyjące na tym obszarze grupy ludzi do ekspansji na obszary położone na nizinach. Doszło do wykształcenia nowych kultur:
* magdaleńskiej
* kultura z tylczakami łukowymi
* kultura hamburska
* kultura z liściakami
Około 12 tys. lat temu dochodzi do udomowienia psa, 10 tys. lat temu zaczyna się rozwijać rolnictwo i hodowla zwierząt, a 8 tys. lat temu powstają pierwsze miasta, dając początek wielkim cywilizacjom, a tym samym kończąc prehistoryczny etap rozwoju ludzkości.
Stanowiska Paleolitu Dolnego i Środkowego - pomarańczowy
Stanowiska Paleolitu Górnego i Schyłkowego - fioletowy
****************************************************************************************************
z chomika grawaw57
Prawdopodobnie podstawą egzystencji ludności środkowego paleolitu było zbieractwo uzupełniane w miarę postępującej specjalizacji w wyrobie narzędzi coraz częściej łowiectwem. W paleolicie środkowym i na początku górnego widoczne są już grupy wyspecjalizowane w łowach na niedźwiedzia jaskiniowego. W okresie górnego paleolitu pojawiają się łowcy mamutów. Obfitość zwierzyny powoduje, że w odróżnieniu od okresu poprzedniego ludzie mogą już zakładać długotrwałe obozowiska złożone z użytkowanych przez kilka lat obiektów mieszkalnych budowanych nierzadko z kości upolowanych zwierząt. Przypuszcza się, że zamieszkiwały je grupy złożone z 15 do 20 osób pozostających w strukturze rodowej opartej na matriarchacie. Zmiana następuje w okresie schyłkowym starszej epoki kamiennej. Zauważalny jest zanik form rodowych w organizacji społecznej na korzyść pojedynczej 4-6 osobowej rodziny. Wiąże się to zapewne z rozwojem łowiectwa typu traperskiego, wymagającego poruszania się na większych obszarach.
Człowiek środkowego paleolitu jest już istotą "religijną". Świadczą o tym pochówki neandertalczyków odkryte na terenie Francji i na Bliskim Wschodzie. W miarę rozwoju cywilizacyjnego system wierzeń ulega znacznej rozbudowie. Początkowo są to zapewne proste formy magiczne odnoszące się do sił przyrody. W dalszej kolejności, być może już w górnym paleolicie, dochodzi do formowana się systemów totemicznych i pierwszych deicznych, opartych na podłożu wegetacyjno - płodnościowym. Świadczą o tym charakterystyczne malowidła naskalne oraz figurki bóstw żeńskich.
**********************************************************************
z chomika grawaw57
Kolejne zlodowacenie powoduje w okresie od 19 do 13 tysiąclecia znaczne ograniczenie osadnictwa na naszych ziemiach. Dopiero pod koniec tego okresu pojawiają się z terenów Europy Zachodniej nowe grupy ludzi noszących cechy kultury magdaleńskiej. Charakteryzuje ją szeroki inwentarz wyrobów kościanych, w tym charakterystyczne groty oszczepów, zdobionych nierzadko motywami geometrycznymi. Kultura magdaleńska rozwija się na naszych ziemiach od około 13 do 10 tysiąclecia.
Wraz z cofaniem się lodowca i związanymi z tym zmianami klimatycznymi, począwszy od 12 tysiąclecia obszar Niżu Europejskiego zdominowany zostaje przez tzw. łowców reniferów otwierających okres paleolitu schyłkowego. Wiążą się z nimi dwa wielkie kręgi kulturowe charakteryzujące się występowaniem specyficznych ostrzy kamiennych: kultury ostrzy tylcowych oraz kultury ostrzy trzoneczkowatych. Jest to ludność trudniąca się łowiectwem typu traperskiego dostosowanego do strefy leśnej i tundry. W Polsce reprezentowane są one przede wszystkim przez lokalną grupę kultury Federmesser (krąg z ostrzami tylcowymi) i kulturę lyngbijską, ahrensburską i świderską pojawiającymi się około 9 tysiąclecia. Z okresem tym wiąże się rozpowszechnienie łuku oraz wyraźna specjalizacja w inwentarzach narzędzi kamiennych.
****************************************************************************************
z chomika grawaw57
W okresie od około 68 000 lat do około 42 000 lat w skutek niesprzyjających warunków klimatycznych dochodzi do prawdopodobnego zaniku osadnictwa na naszych ziemiach. Następne ślady pobytu człowieka na tym obszarze pochodzą dopiero z okresu między 36 000 a 29 000 lat temu i związane są już z gatunkiem homo sapiens sapiens. Ekspansję człowieka współczesnego na ziemie polskie rozpoczyna pojawienie się kultury oryniackiej. Jej twórcy używają kościanych grotów oszczepów i zaawansowanych technologicznie narzędzi. wytwarzanych z tzw. wiórów, czyli prostokątnych odłupków krzemiennych uzyskiwanych ze specyficznie uformowanego rdzenia. Grupy ludzkie związane z kulturą oryniacką zamieszkiwały zarówno jaskinie, jak i obozowiska otwarte. W okolicach Radomia natrafiono na takie obozowisko złożone z kilku szałasów i palenisk. Obok wspomnianej kultury rozwija się również kultura jerzmanowicka. Wyróżnia ją stosowanie kamiennych grotów oszczepów kształtowanych w formie liścia i wykonywanych z wiórów. Jej twórcy zamieszkiwali przeważnie jaskinie i trudnili się głównie łowiectwem. Kultura jerzmanowicka zanika w Polsce około 20 000 lat temu, co związane jest zapewne z migracją jej ludności na wschód. Obok jerzmanowickiej górny paleolit reprezentowany jest w Polsce również przez kulturę szelecką. Rozwijała się ona w okresie między 35 000 a 30 000 lat temu na terenie Śląska i Małopolski.
**************************************************************************************
z chomika grawaw57
W czasie kolejnego ocieplenia klimatu poprzedzającego ostatnie zlodowacenie (interglacjał Riss-Würm 120 000-90 000 lat) docierają na teren Polski południowej grupy ludności (homo neandertalensis) reprezentujące kultury archeologiczne środkowego paleolitu. Do naszych czasów zachowały się po nich pozostałości obozowisk nawarstwiające się często na siebie. Świadczy to o ciągłości penetracji tych ziem. Pod koniec wspomnianego okresu wykształca się na tym terenie kultura prądnicka. Charakteryzuje ją dość szeroki asortyment narzędzi krzemiennych służących do obróbki skór i kości. Technika ich wykonywania związana jest z rozległym zespołem środkowego paleolitu tzw. mustierskim. W okresie tym wyraźne stają się kontakty z obszarami dzisiejszych Niemiec (kultura prądnicka) i ziem naddunajskich (kultura szarecka).
**********************************************************************
z chomika grawaw57
**************
CZEŚĆ CZWARTA
Czy sztuka wyszła z Australii ?
ANDRZEJ M. KOBOS
***************
z chomika grawaw57
******************
CZEŚĆ TRZECIA
Jaskinia Chauvet
ANDRZEJ M. KOBOS
******************
z chomika grawaw57
**************
CZĘŚĆ DRUGA
Jaskinia Cosquer
ANDRZEJ M. KOBOS
**************
z chomika grawaw57
****************
CZĘŚĆ PIERWSZA
Ogólny zarys
ANDRZEJ M. KOBOS
***************
z chomika grawaw57
Malarstwo jaskiniowe, malarstwo naskalne – rysunki i malowidła wykonane na ścianach lub sklepieniach jaskiń, najczęściej w czasach prehistorycznych. Powstawały od okresu górnego paleolitu, datowanego od 40 tys. lat p.n.e.
*********************************************************************
z chomika grawaw57
Australopithecus afarensis (Praeanthropus africanus[1]) – australopitek, którego najstarsze znane szczątki datowane są na 3,7 mln lat a najmłodsze 1,3 mln lat temu. Znaleziono je w Etiopii i Tanzanii. Miał szeroką miednicę, wysklepioną stopę, paluch u stopy zrównany z innymi palcami, kciuk przeciwstawny, ramiona były długie, a pojemność mózgu wynosiła ok. 500-600 cm³. A. afarensis był roślinożercą o niskiej, krępej budowie.
Liczne szczątki A. afarensis znaleziono w Afryce Wschodniej, ale niektórzy badacze uważają, że nie wszystkie ze znalezionych skamieniałości faktycznie należy przypisać temu gatunkowi. Najsłynniejszą przedstawicielką A. afarensis jest „Lucy" – szkielet odkryty w listopadzie 1974 roku w okolicach osady Hadar (geologiczna Formacja Hadar) we wschodniej Etiopii.
Kontrowersje wzbudza też kwestia, czy A. afarensis był aby na pewno gatunkiem naziemnym; wiele cech budowy wskazuje, że mógł dużą część czasu spędzać na drzewach.
20 września 2006 miesięcznik Scientific American opublikował materiały z najnowszych znalezisk w miejscowości Dikika, kilka kilometrów od miejsca gdzie znaleziono „Lucy” (okolice osady Hadar we wschodniej Etiopii). W roku 2000 odkryto tam niemal kompletny szkielet młodocianej (stwierdzono wiek ok. 3 lat) samicy, skatalogowany jako DIK-1/1, któremu nadano imię „Selam” (co po amharsku znaczy pokój).
**********************************************************************
z chomika grawaw57
Pierwsze pięściaki abwilskie charakteryzowały się przypadkową formą i brakiem wyraźnej krawędzi tnącej.
Pięściaki wytwarzali przedstawiciele kultur dolnego paleolitu: abwilskiej (zwana też szeleską) i aszelskiej. W środkowym paleolicie znane są w kulturze mikockiej i kulturze mustierskiej.
****************************************************************************************************
z chomika grawaw57
Pięściak, tłuk pięściowy - narzędzie wykonane techniką rdzeniowania z naturalnych fragmentów krzemieni i innych skał twardych (rzadziej z grubych odłupków) przy zastosowaniu obustronnej obróbki na większej części lub na całym obwodzie. W ten sposób powstawały narzędzia o migdałowatym, sercowatym czy owalnym kształcie, o dopasowanej do dłoni podstawie.
***************************************************************************************************
z chomika grawaw57
Krzemienne ostrze (grot) liściowate z jaskini Szeleta koło Hámor (pow. Miskolc, kom. Borsod-Abaúj-Zemplén) oraz scena z życia w tej jaskini, które koncentrowało się wokół ogniska. Odkryto tutaj ślady obozowiska ludności przemysłu szeleckiego z początku górnego paleolitu (ok. 40 tys. lat temu). Kultura szelecka (przemysł szelecki) była środkowoeuropejską kontynuatorką tradycji środkowopaleolitycznych, co przejawiało się m.in. w użytkowaniu dużej liczby takich narzędzi krzemiennych, jak zgrzebła i ostrza liściowate.
**********************************************************************
z chomika grawaw57
Pięściaki krzemienne.
Narzędzia tego typu są charakterystyczne dla starszego paleolitu. Najstarsze, zwane abwilskimi, miały falistą krawędź boczną.
**********************************************************************
z chomika grawaw57
Pięściaki aszelskie, o prostych krawędziach, były wykonywane już staranniej. Na terenie ziem polskich występują one w inwentarzu kultury prądnickiej (nazwa pochodzi od rzeki Prądnik w Ojcowskim Parku Narodowym). Wiek pięściaka pokazanego na znaczku RPA ocenia się na ok. 1,8 mln. lat.
**********************************************************************
z chomika grawaw57
Narzędzia z krzemienia
Krzemień to skała pochodzenia osadowego, która tworzy większe konkrecje (w postaci buł lub płaskich soczew) głównie w wapieniach i marglach. Ich zewnętrzną powierzchnię pokrywa kora, a wewnątrz znajduje się bezpostaciowa lub czasem drobnokrystaliczna masa.
Na wartości użytkowe krzemienia, jako surowca do produkcji narzędzi o ostrych krawędziach służących do cięcia, rąbania i przekłuwania, mają wpływ takie jego cechy jak: wielkość konkrecji, łupliwość, ilość i rodzaj zanieczyszczeń, jednolitość masy krzemiennej, stopień zwietrzenia, czy ewentualna obecność wewnętrznych spękań. Pozautylitarne znaczenie, choć nie zawsze mniejsze, ma barwa lub barwy.
Na terenie ziem polskich występuje kilka gatunków krzemienia, m.in.: bałtycki (Polska zachodnia i północno-zachodnia), jurajski (Wyżyna Krakowsko-Częstochowska), pasiasty i czekoladowy (na północnym przedpolu Łysogór), świeciechowski (w tej samej okolicy, ale już na prawym brzegu Wisły) oraz wołyński (nad górnym Bugiem).
****************************************************************************************************
z chomika grawaw57
Narzędzia kamienne z Melke Kontoure.
Melke Kontoure (Melka Kunturé), zespół stanowisk pradziejowych w Etiopii, w rejonie górnego dorzecza rzeki Auasz (Awash), ok. 50 km od Addis-Abeby. W najniższych warstwach występowały tu obrobione otoczaki i resztki fauny pochodzące z bardzo wczesnych faz paleolitu. Liczne warstwy z pięściakami świadczą o długim i bogatym osadnictwie wczesnoaszelskim (np. Garba XII, Gombore IB), datowanym na ok. 1,1–1 mln lat temu, i środkowoaszelskim (np. Garba XII, Gombore II). W warstwach tych występowały też kości wielu ssaków: hipopotamów, żyraf, nosorożców, dzikich świń, antylop, koni i bowidów. Największe znaczenie tych stanowisk polega na bogactwie warstw dolnopaleolitycznych, w których zachowały się m.in. struktury osadnicze.
****************************************************************************
z chomika grawaw57
W okresie pomiędzy 30 a 20 tys. lat temu nastąpiło ochłodzenie klimatu, które doprowadziło do kolejnej transgresji lądolodu. Zmianom uległy zasięgi stref roślinnych, na południe przesunęła się granica tundry i stepotundry. Wpłynęło to na powstanie kompleksu graweckiego, który wyróżnia się rozwojem specyficznej sztuki, przede wszystkim przedmiotów sztuki ruchomej (m.in. figurki „paleolitycznych Wenus”).
Na terenie zachodniej Europy najstarsze przejawy sztuki pierwotnej datowane są na początki młodszego paleolitu (35–25 tys. lat temu). Najstarsze ryty naskalne i jednobarwne malowidła mają formę abstrakcyjną, przedstawiają pasma linii prostych lub falistych. Do wczesnych wizerunków należą też odciski dłoni lub ich negatywy.
Obecnie na tym obszarze znanych jest ponad 200 jaskiń, w których odkryto malowidła ścienne. Zdecydowana większość z nich (ok. 90%) znajduje się w jednym z trzech regionów:
* północnej Hiszpanii nad Zatoką Biskajską,
* pogórza środkowych Pirenejów
* i najliczniej — w Dordonii (płd.-zach. Francja), nieopodal Les Eyzies.
Najstarsze malowidła liczą sobie ok. 35 tys. lat (Altamira w Hiszpanii oraz La Ferrassie i Chauvet we Francji), a najmłodsze „tylko” ok. 13 tys. lat.
W strefie franko-kantabryjskiej (płn. Hiszpania i Dordonia) rozwinęła się (25–16 tys. lat temu) specyficzna sztuka naskalna, która nie ogranicza się do pięknych, choć dość schematycznych, malarskich przedstawień zwierząt (kozic, koni, mamutów i in.), ale obejmowała także i płaskorzeźbę. Jednak najbogatszy rozwój przeżywało malarstwo jaskiniowe w ostatnim, magdaleńskim okresie młodszego paleolitu (16–10 tys. lat temu). Najsłynniejszy jest wystrój malarski jaskiń Lascaux we Francji i Altamira w Hiszpanii. W fazie późnomagdaleńskiej, która przypada na sam koniec zlodowacenia Würm — ostatnie zimne wahnięcie oraz stopniowe ocieplanie się, połączone z wycofywaniem się lodowca oraz zanikiem fauny typowej dla epoki lodowcowej — sanktuaria jaskiniowe zostają w większości opuszczone i zapomniane.
****************************************************************************************************
z chomika grawaw57
Sceny z życia w okresie paleolitu: wykonywanie malowideł jaskiniowych, obrabianie narzędzi krzemiennych za pomocą tłuczka z poroża, osada nawodna wzniesiona na palach wbitych w dno zbiornika wodnego (tzw. osada palafitowa), rozpalanie ognia oraz zwierzęta z epoki: mamut, tygrys szablozębny i łoś.
****************************************************************************************************
z chomika grawaw57
Ludność schyłkowo-paleolityczna zamieszkująca u schyłku IX tys. p.n.e. Niż Środkowoeuropejski, była świadkiem wielkich zmian klimatycznych. Zakończyła się epoka zlodowaceń. Ocieplenie klimatu powodowało szybkie wycofywanie się lądolodu na tereny środkowej Skandynawii. Niewyobrażalna ilość wody wydobyta z rozpuszczającego się lodowca trafiała do rzek, żłobiąc nowe koryta i tworząc zbiorniki słodkiej wody. W miejsce tundry, zajmującej w poprzednim okresie cały Niż, wyrosły lasy brzozowe i brzozowo-sosnowe. Fauna i flora tundry przemieszczała się na północ, zajmując tereny odsłonięte przez zanikający lodowiec – południową Skandynawię i wschodnie obszary II Morza Yoldiowego (obecnie Morze Bałtyckie). Przemiany, wprawdzie niezauważalne dla jednego pokolenia, wywarły ogromny wpływ na kulturowy rozwój gromad ludzkich. Schyłkowo-paleolityczni łowcy reniferów, podążający doliną Wisły za zwierzyną, stanęli przed wyborem: zmienić specjalizację łowiecką dostosowując się do odmiennych warunków leśnych, czy opuścić rodzime wydmy i doliny podążając za reniferami daleko na północ? Świderczycy, zamieszkujący m.in. tereny prawobrzeżnej Warszawy, nie potrafili (lub nie chcieli) odnaleźć się w nowych warunkach. Na zawsze opuścili swoją dolinę, zaludniając północno-wschodnią Europę. Ich miejsce, około 7500 lat p.n.e., zajęli przybysze z zachodu – z północnych Niemiec. Przebyli długą, wielopokoleniową drogę Pradoliną Warszawsko-Berlińską, zasiedlając dolinę Odry i Wisły, z ich licznymi dopływami. Nieliczne świadectwa ich aktywności odkrywane są przez archeologów także na terenie obecnej Warszawy i Pragi.
****************************************************************************************************
z chomika grawaw57
- Pobierz folder
Zachomikuj folder
Foldery
+Paleolit/Mapa+najwa*c5*bcniejszych+stanowisk+paleolitycznych,1026546488.jpg "pobierz")
+Paleolit/paleolit5,1026546487.jpg "pobierz")
+Paleolit/paleolit6,1026546486.jpg "pobierz")
+Paleolit/paleolit4,1026546485.jpg "pobierz")
+Paleolit/paleolit3,1026546484.jpg "pobierz")
+Paleolit/Malowid*c5*82o+naskalne+z+jaskini+Chauveta+przedstawiaj*c4*85ce+konie,1026546478.jpg "pobierz")
+Paleolit/Australopithecus+afarensis,1026546474.jpg "pobierz")
+Paleolit/Pi*c4*99*c5*9bciaki,1026546471.jpg "pobierz")
+Paleolit/Pi*c4*99*c5*9bciak(1),1026546470.jpg "pobierz")
+Paleolit/Krzemienne+ostrze,1026546469.jpg "pobierz")
+Paleolit/Pi*c4*99*c5*9bciaki+krzemienne1,1026546468.jpg "pobierz")
+Paleolit/Pi*c4*99*c5*9bciaki+krzemienne,1026546467.jpg "pobierz")
+Paleolit/Pi*c4*99*c5*9bciak,1026546466.jpg "pobierz")
+Paleolit/Narz*c4*99dzia+kamienne+z+Melke+Kontoure,1026546465.jpg "pobierz")
+Paleolit/Krzemienny+groty+w*c5*82*c3*b3czni+i+ko*c5*9bciany+grocik+strza*c5*82y+oraz+scena+polowania+na+jelenie+w+okresie+paleolitu.,1026546464.jpg "pobierz")
+Paleolit/Malarstwo+jaskiniowe,1026546463.jpg "pobierz")
+Paleolit/*c5*bbycie+w+paleolicie,1026546462.jpg "pobierz")
+Paleolit/ludzielasu_b,1026546461.jpg "pobierz")
Chomikowe rozmowy
Pokaż wszystkie
Pokaż ostatnie
Zaprzyjaźnione i polecane chomiki (1)