Średniowiecze – epoka w historii i kulturze europejskiej, obejmująca okres między starożytnością a czasami nowożytnymi.

Granice czasowe średniowiecza nie są ściśle ustalone, szczególnie w przypadku granicy początkowej (zobacz: starożytność). Najczęściej przyjmuje się, że jest to okres historyczny rozciągający się od czasów rozpadu Cesarstwa Zachodniorzymskiego i wielkiej wędrówki ludów, do początków renesansu.

Nazwa epoki wywodzi się z nazwy środka epoki łacińskiego określenia medius aevus (średni wiek), lub media aetas (wieki średnie). Została wprowadzona jeszcze w samym średniowieczu przez pobożnych chrześcijan, którzy uważali czasy, w których żyli, za interwał między pierwszym, a drugim przyjściem Chrystusa. W XV i XVI wieku odwołali się do niej włoscy humaniści, pragnąc wyróżnić "wieki średnie" jako mroczny okres, oddzielający ówczesne czasy od świetnej epoki starożytności. Taką periodyzację spopularyzował Christoph Keller (Cellarius) w XVII wieku.

Granice czasowe

Za początek epoki przyjmuje się rok 476, koniec istnienia cesarstwa zachodniorzymskiego, w którym został pozbawiony władzy ostatni cesarz zachodniorzymski, Romulus Augustulus. Istnieje jednak także wiele innych propozycji, np. zamknięcie przez Justyniana Wielkiego Akademii Ateńskiej (529), zamordowanie Hypatii z Aleksandrii (415), koronacja Karola Wielkiego (800), ucieczka Mahometa z Mekki (622), bunt Nika w Konstantynopolu (532), śmierć cesarza Teodozjusza I Wielkiego i podział Imperium rzymskiego na dwie części w (395), czy chrzest Chlodwiga (496). Wielu badaczy okres od V w. do XI w. chce widzieć jako osobną od średniowiecza epokę historyczną – wieki ciemne. Należy też pamiętać, że elementy kultury starożytnej były obecne w Europie Zachodniej w niezmienionej formie jeszcze kilka wieków po upadku cesarstwa rzymskiego.

Za koniec średniowiecza przyjmuje się różne daty: wynalezienie druku przez Jana Gutenberga (ok. 1450), zdobycie Konstantynopola przez Turków i upadek Cesarstwa Bizantyjskiego (1453), koniec wojny stuletniej (1453), przyjęcie przez władcę Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, Iwana III Srogiego, tytułu "władcy Wszechrusi" (1478), dotarcie Krzysztofa Kolumba do Ameryki (1492), lub powrót Krzysztofa Kolumba do Hiszpanii (1493), a wreszcie wystąpienie Marcina Lutra (1517).

Społeczeństwo

Społeczeństwo średniowieczne nie było jednolite i dzieliło się na stany, czyli warstwy, które różniły się między sobą pod względem praw i obowiązków. W większości państw europejskich były to:

* duchowieństwo,
* rycerstwo,
* mieszczaństwo,
* chłopstwo.

W okresie średniowiecza wykształciło się społeczeństwo feudalne oparte na poddaństwie i hierarchii społecznej.

Gospodarka w średniowieczu

Gospodarka w średniowieczu rozwijała się bardzo powoli. Z powodu licznych zmian ustrojowych nie była ona zbyt prężna i opierała się w znacznej części na produkcji rolnej i hodowli. Okres od IV do XIII wieku był uważany za okres pośredni między fascynacją starożytnością a odrodzeniem. W średniowieczu ludzie nie inspirowali się osiągnięciami z czasów starożytności, lecz wykazali się własnymi osiągnięciami takimi jak system lenny, feudalizm czy zainicjowanie cechów i gildii.

Średniowieczna gospodarka rozwijała się w swoim tempie, dopasowanym do potrzeb i życia ludzi żyjących głównie w folwarkach, później budujących miasta. Pomimo, że średniowiecze przez setki lat uznawane było za ponure i ciemne, procesy te ukształtowały późniejszą gospodarkę europejską.

Europa była uboga w surowce takie jak złoto czy srebro, które były środkiem płatniczym, dlatego długo obowiązywał handel wymienny. Miała ona na dodatek nieefektywny system komunikacyjny między słabo zaludnionymi miastami czy rozpierzchniętymi po całej Europie grodami i folwarkami. Do transportu najchętniej używano rzek, co pozwalało rozwijać się miastom portowym, ale to i tak nie poprawiało sytuacji gospodarczej chłopów, którzy byli najliczniejszym i najuboższym ze stanów. Byli oni raczej bezbronni i łatwo ulegali najeźdźcom. Dlatego też w IX wieku wykształcił się system feudalny. Na jego zasadach pan, który nadawał ziemię chłopom, a sam posiadał ją najczęściej od króla, musiał bronić swoich pracowników przed najeźdźcami, a ci w zamian za obronę musieli na niego pracować. Polegało to na tym, że płacili oni podatki za swoje ziemie (renta feudalna). Były cztery rodzaje takich opłat:

1. danina, czyli płatność w naturze,
2. pańszczyzna, najmniej efektywny sposób płacenia gdyż była to praca odrobkowa na ziemiach pana,
3. dziesięcina, czyli dziesięć procent z dochodów, które chłop musiał oddać na Kościół,
4. czynsz.

Taki stan rzeczy przyczynił się do powstania dwu i trójpolówki, które pozwalały na pełne wykorzystanie ziem rolnych.

System feudalny pociągnął za sobą sieć zależności między panami feudalnymi, drobną szlachtą, a chłopstwem. Dlatego też wykształcił się system lenny. Społeczeństwo oprócz podziału na chłopstwo, rycerstwo i duchowieństwo podzieliło się na wasali i seniorów. Seniorami byli panowie z ziemią, którą nadawali swoim wasalom w akcie komendacji. I tak właśnie tworzyła się drabina zależności (feudalna). W Europie działały dwa systemy zależności lennych (feudalnych). Pierwszym była zasada, że „wasal mego wasala nie jest moim wasalem”, co powodowało decentralizację władzy, a drugim, iż „wasal mego wasala jest moim wasalem”, co w efekcie dawało wzmocnienie władzy centralnej, gdyż ziemie były nadawane przez króla.

W folwarkach stopniowo zaczęto używać żelaznych narzędzi takich jak pług czy kosa. Wtedy też zaczęły powstawać zakłady zwane manufakturami produkujące przedmioty codziennego użytku począwszy od ubrań na pługach czy broni kończąc. Zaczęła się wyodrębniać nowa gałąź gospodarki, jaką było rzemiosło, a co za tym szło rozwijał się handel gdyż powstał wewnętrzny rynek zbytu. Pod wpływem takiego podziału pracy osady zaczęły przekształcać się w ośrodki życia handlowego. Odradzały się zamarłe miasta rzymskie, ale i powstawały nowe. Wyrastały one najczęściej na skrzyżowaniach szlaków handlowych zarówno lądowych jak i wodnych (Wenecja) oraz na terenach bogatych w potrzebne surowce czy przydatnych do uprawy roli. Na ziemiach polskich było to możliwe dzięki nadawaniu immunitetów, procesowi zapoczątkowanemu podczas rozbicia dzielnicowego w XII-XIV wieku. Miasta i wsie były lokowane na prawie niemieckim, a co za tym szło przysługiwały im różne prawa. Dla miast najważniejszy był przymus drożny, czyli nakaz poruszania się określonymi szlakami handlowymi oraz prawo składu, czyli nakaz wykładania towaru na sprzedaż w mieście przez kupców.

Na wsi ważnym prawem była tak zwana wolnizna, czyli czasowe zwolnienie z uiszczania opłat na rzecz feudałów, co pozwalało się szybciej rozwijać chłopom i całym folwarkom. W miastach powstawały cechy rzemieślnicze i gildie kupieckie. Początkowo miały one pozytywny wpływ na rozwój miast, gdyż przyspieszały i polepszały jakość produkcji. Potem, gdy zapotrzebowanie wzrosło, cechy ograniczały produkcję, pojawili się wtedy partacze, czyli niezrzeszeni, zamieszkiwali oni najczęściej jurydyki, czyli obrzeża miast, gdzie nie sięgała jurysdykcja miejska. Miasta i wsie przetrwały w takiej formie, aż do odrodzenia, w którym upadł feudalizm i cały system lenny. Ale nowo powstałe miasta wpisały się już na stałe w gospodarcze mapy Europy.

Okres średniowiecza nie był zbyt prężny pomimo tego, że trwał tyle lat. Na szczęście rozwinęła się wtedy technologia uprawy roli oraz rozpowszechnił się handel, a więc i użycie pieniądza. Miało też miejsce zapoczątkowanie rozwoju miast i wsi oraz wyrobienie się szlaków handlowych. Pod względem gospodarczym można powiedzieć, że średniowiecze było nastawione zdecydowanie na rolnictwo, ale dało też początek rzemiosłu i manufakturze, które w przyszłych wiekach przejmą prymarną pozycję w gospodarce.