Dzieje Kultury Polskiej - Film

Historia państwa polskiego za panowania Władysława Hermana i jego następcy Bolesława Krzywoustego. Polska XII wieku, jej kultura, architektura i sztuka. Wojna z cesarzem Henrykiem V i obrona Głogowa oraz bitwa na Psim Polu. Konflikt braci Zbigniewa i Bolesława oraz pielgrzymka pokutna Krzywoustego na Węgry. Fundacje Krzywoustego. Chrystianizacja Pomorza Zachodniego. Testament Bolesława Krzywoustego. Konflikt Władysława II z Piotrem Włostowicem. Książęta dzielnicowi i ich rządy.

Pierwsze ślady pobytu człowieka na terenie Polski - znaleziska w jaskiniach - Ciemnej, Mamutowej, Oblazowej i innych. Osiedlanie się ludności pochodzenia celtyckiego na terenach południowej Polski, ślady Hunów i Rzymian. Kształtowanie się wspólnot plemiennych, ślady kultur łużyckiej, wielkopolskiej i innych. Wierzenia pogańskie Słowian. Prześledzenie rodowodu Mieszka I na podstawie kronik Galla Anonima. Na temat najdawniejszej historii Polski wypowiadają się: prof. Stanisław Urbańczyk, Bogusław Gediaga, Jerzy Szydłowski, Zenon Woźniak, Mirosław Pietrzak.

Opowieść o polskiej kulturze artystycznej i duchowej XIX wieku, rozwijającej się w podzielonym przez zaborców kraju mimo rozmaitych szykan i braku wolności słowa, autorzy rozpoczynają od przywołania atmosfery dwóch słynnych, ówczesnych ogrodów. Ich porównanie skłonić może do znacznie dalej idących wniosków, niż można by się spodziewać. "Sofiówka" była imponującym parkiem krajobrazowym założonym w pobliżu Humania przez Stanisława Szczęsnego Potockiego, niesławnego targowiczanina. Był to dar dla Zofii Wittowej, trzeciej żony magnata, kobiety o mocno nadwerężonej reputacji. W 1804 roku ogród opisał Stanisław Trembecki. Słynny libertyn nie mógł znaleźć lepszych mecenasów - zdrajca ojczyzny i bohaterka pikantnych plotek. Jednak obserwacja ich parku skłoni go do przemysleń wielce pesymistycznych, które przelał na papier. Zupełnie inaczej odbierany był park księżnej Izabelli Czartoryskiej w Puławach. Pełna patriotycznych uczuć księżna założyła w tym kompleksie pierwsze polskie muzeum. Zaborcy nieprzychylnym okiem patrzyli na Puławy - w 1831 roku zostały one skonfiskowane przez władze carskie. Niełatwo jest opowiedzieć o tak złożonym, dramatycznym i burzliwym okresie naszych dziejów, jakim był wiek XIX, w ledwie pięćdziesiąt minut. Autorom udało się jednak uchwycić i scharakteryzować zjawiska najbardziej istotne. Romantyczną koncepcję dziejów i mesjanizm z czasów Wielkiej Emigracji konfrontują z pracą organiczną w zaborze pruskim i późniejszą myślą pozytywistyczną.Przywołują sylwetki najwybitniejszych ludzi epoki - artystów, pisarzy, działaczy i bojowników o wolność, takich jak m.in. Antoni Malczewski, Adam Mickiewicz i Filomaci, Zygmunt Krasiński, Wojciech Bogusławski, Samuel Bogumił Linde, książę Józef Poniatowski, Juliusz Słowacki, Maurycy Mochnacki, Piotr Michałowski, Jan Matejko, Bolesław Prus i Henryk Sienkiewicz. Biorący udział w programie eksperci, profesorowie Alina Witkowska, Henryk Markiewicz, Marcin Król, Maria Janion mówią o legendzie napoleońskiej, najbardziej aktywnych przedstawicielach Wielkiej Emigracji i ludziach, którzy zdecydowali się pozostać w kraju, o organicznikach z Wielkopolski i konserwatystach ze szkoły krakowskiej. W filmie wykorzystano bogate materiały ikonograficzne i teksty źródłowe.

Opowieść o kulturze epoki sarmackiego baroku: prezentacja sztuki i kultury Gdańska, przypomnienie sylwetki polskiego teoretyka manieryzmu - Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, wędrówka po bogatym świecie sztuki i architektury barokowej i szlacheckiej kultury sarmackiej. Omówienie zwycięstwa kontrreformacji, myśli wygnanych z Polski arian i wpływów Orientu. Cechy kultury sarmackiej omawia profesor Tadeusz Chrzanowski, a dorobek myśli ariańskiej - profesor Janusz Tazbir. Bohaterowie tego programu - to, obok Macieja Sarbiewskiego, Jerzy Ossoliński, Jan Pasek i Wacław Potocki. [PAT]

Opowieść o tym, jak doszło do powstania rozległego polsko-litewskiego państwa, które po pokonaniu Krzyżaków i odzyskaniu Pomorza Gdańskiego stało się wielonarodowościowym i wielokulturowym mocarstwem europejskim. Historia unii polsko- litewskiej i okoliczności, które doprowadziły do jej ustanowienia. Panowanie Ludwika Andegaweńskiego i jego córki Jadwigi było dla kraju pomyślne. Możnowładcy uznali, że zawarcie unii z sąsiednią Litwą może uczynić z Polski potęgę na skalę europejską. Unia pozwoliłaby też na pokojową chrystianizację ogromnego terytorium, jakim była wówczas Litwa. Nikt chyba wówczas się nie spodziewał, że unia ta przetrwa przez kilkaset lat i będzie precedensem w historii kontynentu. Tę długowieczność zapewnił jej między innymi fakt, że zawarto ją na zasadzie równości i równorzędności partnerów. Tym, co zbliżyło do siebie Polaków i Litwinów, była krzyżacka potęga. Krzyżacy traktowali pogańską Litwę jako teren wypraw krzyżowych. Chrzest rozległego kraju był nieunikniony i przesądzony. Ówczesny książę Litwy, Jagiełło, otrzymał propozycje z dwóch stron - z Moskwy, od Dymitra Dońskiego, i z Polski. Przyjął tę drugą, wraz z ręką Jadwigi Andegaweńskiej. Chrzest Litwy rozpoczął się w 1386 roku - Krzyżacy przyglądali się mu z bezsilną złością. Wkrótce staną się oni wielkim zagrożeniem dla nowego państwa.Triumf Jagiełły pod Grunwaldem zmieni układ sił w środkowej Europie i ugruntuje mocną pozycję polsko-litewskiego państwa. Od Władysława Jagiełły wywodzi się dynastia Jagiellonów, której panowanie było jednym z najbardziej pomyślnych okresów w dziejach Polski. Jagielle szlachta zawdzięczała wiele nowych przywilejów, dzięki którym narodziła się demokracja szlachecka oraz sejm. XV wiek to również epoka światłych umysłów, wielkich uczonych i wybitnych artystów - takich jak Paweł Włodkowic, Stanisław ze Skarbimierza, Jan Długosz, Jan Ostroróg, Grzegorz z Sanoka i Wit Stwosz. [TVP]

Lata rozbicia dzielnicowego najczęściej określa się mianem okresu osłabienia Polski, niepokojów politycznych, wewnętrznych waśni i rosnącego zagrożenia ze strony państw ościennych. Wiele w tym prawdy - podzielone na dzielnice państwo polskie, rządzone przez potomków Bolesława Krzywoustego zaciekle walczących o hegemonię i dzielnicę senioralną, stało się łatwym kąskiem dla coraz potężniejszych sąsiadów, którzy umiejętnie wykorzystywali waśnie pomiędzy Piastowiczami do własnych celów. Książęta dzielnicowi nie prowadzili spójnej polityki zagranicznej, tocząc zaś między sobą nieustanne spory mieli niebezpieczny zwyczaj szukania sprzymierzeńców poza granicami Polski. Jednak postrzeganie Polski dzielnicowej jedynie w czarnych barwach byłoby krzywdzące dla naszych piastowskich przodków - bo choć władza monarsza i państwo jako takie faktycznie przeżywały kryzys, poszczególne jego dzielnice rozwijały się prężnie. I tak, XIII wiek to okres bardzo pomyślny dla Śląska. Jego kolejni władcy: Bolesław Wysoki, Henryk Brodaty i Henryk Probus przeprowadzili wielką akcję kolonizacyjną, zaludniając puste dotychczas obszary swej dzielnicy. Nowe miasta i wsie lokowano na prawie niemieckim, zwanym też prawem magdeburskim. Nowych osadników przyciągały bardzo korzystne warunki, jakie gwarantowali przybyszom książęta. Pochodzili przede wszystkim z Niemiec, byli wśród nich Sasi, Walonowie, Flamandowie i Frankowie. Za ich sprawą język niemiecki, a raczej rozmaite jego dialekty, upowszechniły się na Śląsku i stoponiowo zaczęły konkurować z łaciną, która dotychczas była "językiem urzędowym". Niemiecki stałsię językiem intelektualnej elity i rosnącego w siłę mieszczaństwa, książęcych dworów, sądów, szkół i kościołów. Również kazania coraz częściej, zamiast po łacinie, głoszono po niemiecku. Zaniepokojeni tym polscy biskupi z Jakubem Świnką na czele postanowili na Synodzie w Łęczycy stworzyć wzór kazań po polsku. W XIII wieku pozycja Kościoła w Polsce była już silna i ugruntowana - dzięki immunitetom klasztory znalazły sie w posiadaniu rozległych latyfundiów. W tym okresie okrzepł również stan rycerski czerpiący wzorce z zachodniej Europy. Licznymi przywilejami cieszyli się prześladowani w innych krajach Żydzi, dzięki którym bujnie rozwijał się handel. Na kształtowanie się polskiej kultury przełomu XII i XIII wieku największy wpływ miały takie postacie, jak kronikarz Wincenty Kadłubek, poeta i kompozytor Wincenty z Kielczy, właściciel pierwszej w Polsce prywatnej biblioteki naukowej Iwo Odrowąż. Nazwiska naszych uczonych, m.in. Marcina Polaka i Witelona, znane były na uniwersytetach zachodniej Europy. Rozwój gospodarczy i umysłowy Polski zapowiadał odrodzenie silnego państwa.

W roku 1572 wraz z bezpotomną śmiercią króla Zygmunta Augusta, kończyło się panowanie dynastii Jagiellonów. Kończyły się też czasy pokoju. Nadchodziły lata wojen z Moskwą, Szwecją i Turcją. Rzeczpospolita Obojga Narodów była nadal państwem potężnym i znaczącym w kulturze europejskiej. Koniec Jagiellonów nie oznaczał końca Złotego Wieku. Jan Kochanowski miał dopiero napisać "Treny", tworzyli poeci: Sebastian Grabowski i Mikołaj Sęp-Szarzyński. Powoli zmieniały się upodobania, styl życia, gusta artystyczne. W sztuce manieryzm zdobywał przewagę nad renesansem, do głosu dochodził już barok. Nadszedł czas królów elekcyjnych: w 1574 koronowany został Henryk Walezy, który jednak po czterech miesiącach uciekł do Francji. Królem okrzyknięto Annę Jagiellonkę, dając jej za męża kandydata z Siedmiogrodu - Stefana Batorego. Jednym z największych ludzi tego okresu był hetman wielki koronny Jan Zamoyski. W 1587 roku, tron Polski objął Zygmunt III ze szwedzkiej dynastii Wazów. Za jego panowania przypada przeniesienie stolicy z Krakowa do Warszawy. Zapowiadała się nowa epoka w dziejach polskiej kultury, nazywana niekiedy "wiekiem srebrnym".

Lata 1500 - 1548 przypadają na okres panowania króla Zygmunta Starego. Panowanie tego króla, to nieomal jedna czwarta całej epoki jagiellońskiej. Ze wszystkich braci, on jeden dożył średniego wieku nie mając korony, mitry ani purpury kardynalskiej. Był księciem bez ziemi i ze skąpymi środkami utrzymania. A o grosz w kasie olbrzymiego państwa było coraz trudniej. A jednak to właśnie na okres jego panowania, przypada okres narodzin renesansu w Polsce, wiekopomne odkrycie Mikołaja Kopernika oraz bunt Gdańska i odwet króla na jego przywódcach. Również dalszy rozkwit [potęgi i znaczenia. Rzeczypospolitej, jej kultury i sztuki w XVI wieku. Tworzy Mikołaj Rej i Andrzej Frycz Modrzewski. Zygmunt Stary panował 42 lata. Zmarł w Krakowie dnia 1 kwietnia 1548 roku w niedzielę wielkanocną. Wraz z jego śmiercią, blednie wielka gwiazda królowej Bony z rodu Sforzów.

Cennym uzupełnieniem do czteroczęściowego cyklu "Jagiellonowie" jest serial TVP "Królewskie Sny", w zasadzie dokument fabularyzowany, wg scenariusza Józefa Hena, w doskonałej obsadzie aktorskiej, dotyczący króla Władysława Jagiełły z maestrią zagrany przez Gustawa Holoubka. Co powiedział sam aktor:"..scenariusz Józefa Hena o ostatnich latach panowania Jagiełły i ostatnim jego małżeństwie wydał mi się bardzo nęcący, rzecz bowiem została potraktowana nie tylko historycznie - choć faktom i realiom nie można nic zarzucić - lecz bardziej po ludzku. Jagiełło przedstawiony jest jako człowiek obdarzony ogromnym talentem politycznym, ujmujący, bogaty charakterologicznie, o wielkiej inteligencji, poczuciu humoru, chytrości, a przede wszystkim jako człowiek z wyobraźnią, która pozwoliłaby zbudować dynastię".

Historia państwa Polskiego za panowania drugiej z kolei dynastii panującej - Jagiellonów. Jej założyciel Władysław Jagiełło uznawany jest za jednego z najwybitniejszych władców polskich. Od czasu powołania na tron polski, Jagiełło gros czasu i sił poświęcał sprawom Polski. Poprzez rozsądny kompromis potrafił zneutralizować separatyzm litewsko-ruski oraz ułożyć się z bratem stryjecznym i początkowo rywalem - Witoldem, czyniąc z niego lojalnego i cennego współpracownika. W życiu osobistym bezpośredni i prosty. Wielki autor i zwycięzca spod Grunwaldu, gdzie złamana została potęga Zakonu Krzyżackiego w 1410 roku. Pozostawił po sobie Władysław Jagiełło związek dwóch państw jeszcze niespójny, ale zaliczający się do pierwszych potęg Europy. Od niego bierze początek dynastia Jagiellonów, z której panowaniem związane są czasy największej świetności Korony Królestwa Polskiego.

Omawianie dziejów kultury polskiej rozpoczyna się od opowieści o kształtowaniu się zrębów państwowości. Dla historyka kultury okres ten to przede wszystkim czas kształtowania się narodu, dynamicznych zmian, z których wyłoniła się dojrzała kultura polskiego średniowiecza, skonsolidowana wokół ówczesnych symboli, takich jak monarchia, herb, korona, miecz czy też kultu lokalnych świętych, który nie miał w tamtych czasach jedynie religijnego charakteru. By zrozumieć okoliczności powstania państwa polskiego, należy umiejscowić je na mapie ówczesnej Europy, z uwzględnieniem sytuacji politycznej i wyznaniowej na kontynencie. Z nie wykrystalizowanego konglomeratu plemion dość nagle i znienacka wyłania się silne i znakomicie zorganizowane państwo Polan. Brak śladów wcześniejszej aktywności militarnej i politycznej ich księcia Mieszka, nie wspominając już o jego ojcu, sprawia, że historycy wciąż snują nowe hipotezy co do genezy tego nowego na mapie Europy i wcale niemałego państwa. Wyłoniło się ono w czasach zamętu politycznego po rozpadzie królestwa Karolingów, przełomu w stosunkach społecznych i fali chrystianizacji. Rok 966 to przełomowy moment w dziejach Polski, w dziejach kultury zaś wiekopomny. Obok aparatu zarządzania państwem powstał bowiem niezależny do partykularnych czynników lokalnych, silnie związany z władzą centralną aparat kościelny. Duchowieństwo wprowadza na ziemie w dorzeczu Odry i Wisły kulturę pisaną, efekt systematycznej pracy umysłowej, sięgające korzeniami kultury śródziemnomorskiej zdolności organizacyjno-techniczne. Kościół dzięki swym wykształconym sługom łączy Polskę z chrześcijańską Europą i ściśle współpracując z rządzącą elitą, wzmacnia jej międzynarodową pozycję. Chrystianizacja przyniosła młodemu państwu dar nieoceniony - nowy system wartości i norm etycznych, które stały się podwalinami tworzącej się kultury. Włączyła także państwo Polan w nurt ówczesnej kultury łacińskojęzycznej, wspólnej dla ówczesnej Europy. O wieku X, w którym zrodziło się państwo polskie, rosło w siłę i umacniało swoją pozycję na kontynencie opowiadają m.in. prof. Aleksander Gieysztor i prof. Gerard Labuda.

Za Krzywoustego i jego następców sztuka romańska w Polsce, osiągnęła szczyt. W odniesieniu do tegookresu używa się nieraz określenia - romański renesans. Powstało wiele wspaniałych dzieł architektury i rzeźby. A jednak Polska wkraczała w XIII wiek rozbita na dzielnice, pozbawiona zwierzchniej władzy królewskiej. W ciągu tego stulecia rozdrobnienie Polski nadal postępowało, pojawiały się jednak próby odzyskania korony Królestwa, straconej po śmierci Bolesława Śmiałego. Następują początki architektury gotyckiej. Mają miejsce wyniszczające najazdy tatarskie. Koronacja Wacława II czeskiego na króla Polski.