Zamek Wawel

Historia
Wawel z bulwarów Wisły
Iluminacja zamku od strony ulicy Grodzkiej
Zamek królewski od wschodu

Zamek był na przestrzeni wieków wielokrotnie rozbudowywany i odnawiany. Liczne pożary, grabieże i przemarsze obcych wojsk, połączone z niszczeniem rezydencji powodowały, iż obiekt wielokrotnie odbudowywano w nowych stylach architektonicznych oraz remontowano jego szatę zewnętrzną, a także przekształcano i zmieniano wygląd i wyposażenie wnętrz.
Wiek XI i XII

Na terenie zamku podczas wykopalisk archeologicznych stwierdzono istnienie już w XI wieku dużej liczby obiektów murowanych, także o charakterze rezydencjonalnym. Taką funkcję mogła pełnić tzw. sala o 24 słupach, którą określa się jako palatium. Większy zamek obronny zbudowano na przełomie XI i XII wieku w północno-wschodnim narożniku wzgórza. Było to skutkiem przeniesienia stolicy Polski do Krakowa. Rezydencja, wzniesiona w stylu romańskim, składała się co najmniej z czworokątnej wieży obronnej przy Kurzej Stopce i budynku mieszkalnego. Oprócz tego znajdowały się w pobliżu liczne budynki sakralne. Na wschód od wąwozu, dzielącego wówczas wzgórze, Wawel okrążono pierścieniem murów i dobudowano kolejne obiekty. Zespół ten nazwano zamkiem wyższym. Na zachód od wąwozu wznosił się tzw. zamek niższy, będący osadą przygrodową, w wale której wzniesiono od wschodu okrągłą romańską wieżę koło bramy wychodzącej w kierunku rzeki.
Wiek XIV i XV

W XIV wieku, za panowania Władysława I Łokietka, zamek został rozbudowany o tzw. Wieżę Łokietkową i inne, mniejsze budynki. Prócz tego nadal istniały jeszcze drewniane, co się zmieniło za czasów Kazimierza III Wielkiego, który rozbudował rezydencję monarszą, aby przeznaczyć ją dla pomieszczenia aparatu państwowego, znacznie przez króla powiększonego. Przyczyną było również naśladownictwo stylu europejskiego, którego wzorem byli inni władcy tego kontynentu. Zamek składał się wówczas z kaplicy św. Marii Egipcjanki, piętrowego skrzydła z krużgankami od strony dziedzińca (przeznaczone na mieszkania królewskie), gruntownie odnowionej Wieży Łokietkowej oraz innych, luźnie usytuowanych obiektów, tworzących pośrodku nieregularny dziedziniec zamknięty. Sklepione w stylu gotyckim wnętrza były pokryte malowidłami. Całością prac budowlanych kierował Wacław z Tenczyna(?). Z panowaniem Jadwigi Andegaweńskiej i Władysława II Jagiełły wiąże się dobudowanie tzw. Wieży Duńskiej i Kurzej Stopki (która odgrywała rolę sięgającego poza mury danskera, czyli średniowiecznej toalety zamkowej[2]), a także pokrycie ścian polichromią wykonaną przez malarzy ruskich sprowadzonych z Przemyśla. W czasach panowania Władysława Jagiełły powstał zespół Bramy Dolnej składający się z dwóch bram i trzech baszt. Zamek przetrwał w takim stanie do roku 1499, kiedy strawił go pożar.
Wiek XVI
Fragment arrasu Ryś i Jednorożec utkanego w Brukseli według projektu Michiela Coxie - należy do wawelskiej kolekcji arrasów Zygmunta Augusta, (ok. 1550)
Arras z królewskimi monogramami S.A. Sigismundus Augustus, (ok. 1555)

Zniszczony przez pożar zamek odbudowy doczekał się kilka lat później. Inicjatorami tego przedsięwzięcia byli królewicz Zygmunt i król Aleksander Jagiellończyk, którzy chcieli, aby zamek wybudować w (nowym wówczas dla nich) stylu renesansowym. Sprowadzono wtedy z Węgier architekta włoskiego pochodzenia – Franciszka Florentczyka. Artysta przystąpił w 1504 roku[3] do budowy zachodniego skrzydła. Współpracowali z nim muratorzy i lapicydzi (murarze i kamieniarze), m.in. Jan z Koszyc, Włoch Ugulino, Kacper Simon z Sabinowa, Jan Włoch. Gdy je ukończył, zabrał się do stawiania jeszcze północnego i wschodniego, które ukończył w 1516 r., zaczynając dobudowywać krużganki. Z powodu śmierci pracami miał kierować Bartłomiej Berrecci, który, zajęty wznoszeniem kaplicy Zygmuntowskiej, funkcję tę powierzył Benedyktowi z Sandomierza. Powstająca wówczas budowla miała kształt czworoboku z dziedzińcem zewnętrznym. Niesprzyjające jednak warunki geologiczne, związane z układem terenu (spadek zbocza), spowodowały wzniesienie jedynie ściany kurtynowej od strony południowej.

W 1530 r. budowę przejął Bartłomiej Berrecci. Współpracowali z nim wówczas stolarze, m.in.: Jerzy z Nysy, Sebastian Tauerbach z Wrocławia, Hans Dürer z Norymbergi (brat Albrechta), Piotr Dziwak (Wunderlich), Andrzej Jungholcz z Bawarii, Jan Poznańczyk i inni. Rezydencja była już ukończona w 1536 r., jednak uległa ona pożarowi w tym samym roku. Zniszczone były skrzydła: południowe i wschodnie. Do odbudowy przystąpiono w 1537 roku. Początkowo pracami kierował Bartłomiej Berrecci, jednak zmarł on tego samego roku. Od 1537 do 1545 r. prace nadzorował Mikołaj Castiglione, w latach 1545–1549 zaś Mateusz Włoch. Niebawem magnaci i szlachcice zaczęli wznosić podobne budynki, wzorując się na zamku. Kolejny pożar dotknął zamku w 1595 r., niszcząc skrzydła północne i północną część wschodniego. Król Zygmunt III Waza do odbudowy zatrudnił głównie artystów włoskich. Prace nadzorował Giovanni Trevano, współdziałający m.in. z Ambrożym Meazi i Janem Chrzcicielem Petrinim. Przebudowano część wnętrz, nadając im wystrój wczesnego baroku rzymskiego z manierystycznymi plafonami oraz polichromią pędzla Tomasza Dolabelli i Kaspra Kurcza. Z zewnątrz pałac wzbogacono poprzez wzniesienie dwóch narożnych wież: około 1603 roku powstała Wieża Zygmunta III Wazy (narożnik północno-wschodni koło Kurzej Stopy), a około 1620 roku wzniesiono identyczną Wieżę Sobieskiego (narożnik północno-zachodni), które zwieńczono wysokimi hełmami. Tak powstały pałac miał charakter baroku rzymskiego.
Wiek XVII i XVIII

W roku 1606 król Zygmunt III Waza przeniósł się (wraz ze swoim dworem) na stałe do Zamku Królewskiego w Warszawie. W 1649 roku na zamku wybuchł pożar. Stan rezydencji pogorszył się w czasie potopu szwedzkiego, w latach 1655–1657, zamek okupowały wrogie wojska, rabując i niszcząc go przy tym. Restauracja obiektu odbyła się za czasów króla Jana III Sobieskiego (w latach 1689–1692), który przeznaczył na ten cel odpowiednie fundusze. Mianował również konserwatora obrazów wawelskich – malarza Jana Trycjusza. Kolejna tragedia nastąpiła w 1702 r., kiedy pijani szwedzcy żołnierze (którzy opanowali budynek wraz z całym wzgórzem), zapalili w jednej z komnat ognisko, powodując trwający tydzień pożar zamku. Zniszczył on wszystkie pomieszczenia w skrzydle północnym i większa część skrzydła wschodniego po Schody Poselskie, a także dachy.

Pozbawiony opieki zamek niszczał, mimo że w 1705 roku położono prowizoryczne nowe dachy. Inicjatorem uporządkowania wnętrz i założenia nowych dachów był biskup krakowski Konstanty Felicjan Szaniawski. Do działań remontowych przystąpiono w latach 1726–1730, według planów architekta Kacpra Bażanki. Kolejne prace zabezpieczające wykonano przed koronacją króla Augusta III Sasa przed jego przyjazdem w styczniu 1734 roku. W okresie konfederacji barskiej obiekt uległ dewastacji, szczególnie podczas walk w 1772 r. Remont zamku przeprowadzono w ciągu pół roku przed przyjazdem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1787 r. według planów królewskiego architekta – Dominika Merliniego w modnym wówczas stylu klasycystycznym. Położono nowe podłogi i naprawiono wszystkie okna. Z tego okresu pochodzą trzy sale pierwszego piętra (m.in. Sala Srebrna). Zamurowano wtedy też część okien od strony dziedzińca, co uchroniło kamieniarkę przed zniszczeniem podczas austriackich przeróbek w następnym stuleciu. Przebudowano fasadę budynku bramnego wyburzając renesansową attykę, którą zastąpiono dachem dwuspadowym i szczytem z wazonami. W latach 1790-1792 wybudowano wokół wzgórza mur kleszczowy ze strzelnicami.
Wiek XIX i XX
Widok Wawelu od północnego zachodu, Staw na Groblach i przystań flisaków na Wiśle naprzeciw Dębnik. Obraz Jana Nepomucena Głowackiego z ok. 1847 r.

Po utracie niepodległości przez Polskę na zamek wkroczyły wojska zaborcze, niszcząc i grabiąc dawną siedzibę królewską. Rezydencję przeznaczono wówczas na koszary wojsk austriackich. Przebudową w latach 1803-1807 zajął się inżynier wojskowy Jan Markl. Przegrodzono wtedy ścianami działowymi większe sale (przez co zniszczono wiele stropów, zamurowano okna i część krużganków (których resztę zamurowano później – w okresie Wolnego Miasta Krakowa w latach 1821-1823), obniżono dachy. W latach 1854–1856 przeprowadzono roboty konserwatorskie, które dały zamkowi neogotycki charakter, pozbawiając go renesansowych i barokowych elementów architektonicznych. Niejednokrotnie pod koniec XIX wieku próbowano wykupić Wawel od Austriaków, jednak kończyły się one niepowodzeniem. W roku 1880 Sejm Krajowy ofiarował obiekt cesarzowi Franciszkowi Józefowi I, a w 1901 roku Galicja kupiła od władz Austrii obiekty wojskowe znajdujące się na Wawelu. Niebawem przystąpiono do pracy według planów architekta Tomasza Prylińskiego. Po opuszczeniu wojsk austriackich w latach 1905–1911 pracami restauracyjnymi kierowali kolejno architekci: Zygmunt Hendel (1905–1914), który dokonał restauracji dziedzińca arkadowego i wymienił dachy, Ignacy Sowiński (1914–1916), Karol Skawiński (1916), Adolf Szyszko-Bohusz (1916–1939 i 1945–1946), Bohdan Guerquin (1946–1947), Witold Minkiewicz (1947–1951), Alfred Majewski (1951–1983) oraz Przemysław Szafer (1984–1985). W 1920 r. zamek uznano za Gmach Rzeczypospolitej[2], a w 1930 r. utworzono tu placówkę muzealną[2]. W okresie dwudziestolecia międzywojennego urzędował tu także prezydent RP Ignacy Mościcki.

W czasie okupacji niemieckiej (1940–1944) rezydencja odgrywała rolę biura oraz mieszkania generalnego gubernatora Hansa Franka. We wnętrzach dokonano wielu przeróbek, a budynki dawnych kuchni i wozowni będących już wtedy praktycznie ruinami połączono, tworząc jeden, nowy i okazały obiekt tzw. dawne Kuchnie Królewskie (1941-1943), w pełni zamykający dziedziniec wewnętrzny[4]. Zbudowano wtedy także Bramę Bernardyńską w miejscu znacznie skromniejszej w wyrazie bramy z okresu zaborów[5]. Po II wojnie światowej przystąpiono do konserwacji wnętrz, przywracając im renesansowy i barokowy oraz (w części) klasycystyczny wygląd, wyposażając je w zakupione lub nabyte od ofiarodawców dzieła. Wśród wielu darczyńców znaleźli się: rodzina Konczakowskich z Cieszyna, Tadeusz Wierzejski, Tadeusz Raabe z Warszawy, Irena Antonina z Szembeków Bobbé, Pelagia Potocka, Rzymsko-Katolickie Towarzystwo Dobroczynności w Petersburgu, Jerzy Mycielski, Leon Piniński, Antonina i Dawid Abrahamowiczowie, Jakub Potocki z Brzeżan. W 1945 roku Rada Narodowa zniosła funkcję obiektu jako rezydencji głowy państwa i w całości oddała ją na cele wystawiennicze, jako oddział Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu. Część pomieszczeń parteru skrzydła północnego przeznaczono również na Archiwum Państwowe m. Krakowa. W ostatnim dziesięcioleciu XX wieku zamek poddano gruntownej renowacji, a nazwę instytucji zmieniono na Zamek Królewski na Wawelu – Państwowe Zbiory Sztuki. Karolina Lanckorońska (historyk sztuki) przekazała w 2000 r. muzeum kolekcję obrazów od XIV-XVI w., ceramikę oraz listy Jacka Malczewskiego do Karola Lanckorońskiego.

Nie ma plików w tym folderze