Akcja pod Arsenałem [1977]

AKCJA POD ARSENAŁEM

Film fabularny

Produkcja:              Polska
Rok produkcji:        1977
Premiera: 1978. 02. 13
Gatunek: Film wojenny
Barwny, 2669 m, 93 min

26 marca 1943 roku w Warszawie w rejonie Arsenału, na
ulicach Długiej i Bielskiej, harcerze z grupy szturmowej Szarych Szeregów
brawurowym atakiem odbili przewożonego z budynku gestapo na Pawiak Jana Bytnara
"Rudego", a wraz z nim 25 innych więźniów. Skatowany w czasie
śledztwa przez Niemców "Rudy" kilka dni później zmarł na rękach
swoich przyjaciół. Wkrótce od kul harcerzy z grup szturmowych zginęli jego
oprawcy - Lange i Schulz. Te właśnie wydarzenia, znane z książek "Kamienie
na szaniec" Aleksandra Kamińskiego i "Akcja pod Arsenałem"
Stanisława Broniewskiego, są tematem filmu. Jednakże nie jest on
"dokumentem w ścisłym tego słowa znaczeniu, nie jest ważne, czy ktoś stał
o dwa kroki bliżej czy dalej. Ten film jest dokumentem postaw" -
powiedział wspomniany już Stanisław Broniewski "Orsza",
naczelnik konspiracyjnych Szarych Szeregów i dowódca tej akcji, jeden z
konsultantów filmu. W sztabie konsultacyjnym znaleźli się także Zygmunt
Kaczyński "Wesoły" i Aleksander Kamiński. Autorem scenariusza jest Jerzy Stefan Stawiński -
żołnierz Września, uczestnik Powstania Warszawskiego. Fabułę filmu umownie
można podzielić na dwie części. W pierwszej naszkicowano życie w okupowanej
stolicy i sylwetki bohaterów akcji. Swoją uwagę reżyser skoncentrował głównie
na trzech postaciach - "Zośce", "Rudym" i "Alku",
na ich charakterach, marzeniach, uczuciach. Od momentu aresztowania
"Rudego" zaczyna się paradokumentalna część filmu - reżyser z wielką
pedanterią przedstawił przygotowania i przebieg akcji. Zadbano także o wierne
odtworzenie wyglądu warszawskich ulic w czasie okupacji. Oprócz filmowego
"Orszy" - Jana Englerta i
występującego w roli "Zośki" Mirosława Konarowskiego, znanego z filmu "Con amore" i "Jezioro osobliwości",
w rolach harcerzy z Szarych Szeregów w większości wystąpili debiutanci.


Okupacyjna Warszawa. Z gmachu "Zachęty", przekształconego w Dom
Kultury Niemieckiej, młody chłopak zrywa nocą hitlerowską flagę i zawiesza
biało-czerwoną - wraz ze stojącymi na straży kolegami, Rudym i Zośką, Alek
szybko ucieka rikszą.

Niemcy nasilają działalność propagandową - ze specjalnej ciężarówki wyświetlają
na ulicach kronikę filmową ("Wochenschau").
Chłopcom udaje się wrzucić do samochodu materiał wybuchowy i rozbić kino-wóz...

Trójka przyjaciół trafia na bazar - Alek marzy o dodającej szyku skórzanej
kurtce. Gdy dobijają targu (Zośka poświęca ulubionego "pelikana'' i
szalik, by zdobyć brakujące pieniądze) obok hitlerowiec katuje Żyda. Alek nie
wytrzymuje - rzuca się na oprawcę i uderza, przyjaciele dokonują reszty. Ale
spotka Alka reprymenda Rudego - taka spontaniczność reakcji może być
niebezpieczna dla wszystkich...

Zimowy poranek (11.II.42). Alek podkrada się do pomnika Kopernika - na wprost
Komendy Głównej granatowej policji - i odkręca mosiężną płytę, odsłaniając
zakryty nią polski napis.

Chłopcy szkolą się do coraz trudniejszych zadań: poznają broń, przygotowują się
do wysadzania pociągów.

Do Heńka przyjeżdża kolega spoza Warszawy. Chełpi się noszonym za pasem
pistoletem, pozuje na buńczucznego bohatera. Heniek nie pozostaje dłużny -
ujawnia swą konspiracyjną działalność: ze skrytki w taborecie wyjmuje szkic do
akcji na torach kolejowych. Czesiek wychodzi tuż przed godziną policyjną i przy
Moście Poniatowskiego wpada na niemiecki patrol.

Nocą do mieszkania Heńka wdzierają się Niemcy. Podczas rewizji odnajdują
skrytkę i aresztują młodych małżonków. W notesie Heńka znajdują zaszyfrowany
adres Rudego.

Zaalarmowani chłopcy błyskawicznie likwidują punkty, których adresy mógłby
Heniek ujawnić podczas tortur. Nocą Niemcy wpadają jednak do domu Rudego,
odnajdują stemple i szablony, aresztują Janka i wraz z ojcem wiozą na Pawiak.
Są przekonani, że ujęli dowódcę Szarych Szeregów - bestialskimi torturami
usiłują wydobyć od niego zeznania.

Zośka, do którego uciekła siostra Rudego, zawiadamia kolegów - postanawiają
odbić przyjaciela. Udaje im się przekonać przełożonych o celowości śmiałej
akcji. Od swego kolegi Wesołego, który jako akwizytor Wedla często bywa na
Szucha i przekazuje informacje o działalności gestapo, wiedzą, że skatowanego
Rudego przewozi się więźniarką na Pawiak. Na miejsce akcji wybierają
skrzyżowanie Bielańskiej i Długiej koło starego Arsenału, gdzie ciężarówka musi
zwolnić.

Błyskawicznie opracowują plan akcji, tego samego dnia (23.III) wszystko jest
gotowe: grupy, którymi kieruje Zośka, są na miejscu, całością akcji dowodzi Orsza. Brak jednak zgody dowódcy, który przebywa właśnie
poza Warszawą - bez rozkazu nie wolno im podjąć działań. Czekają do ostatniej
chwili, wreszcie Orsza odwołuje akcję; Zośka
przekazuje kolegom: "w karetce nie ma Rudego".

Schultz i Lange nie rezygnują - nieludzko katowany Rudy jest dla nich zbyt
cenną zdobyczą. Konfrontują go z umęczonym Heńkiem, pastwią się nad nim,
szantażują i biją: do tego stopnia, że na Pawiak odwożą go na noszach, a nocą
lekarze opatrują mu rany. Rudy milczy.

Kolejny termin akcji wyznaczono na 26 marca. Wszyscy są w pogotowiu, nie
wiadomo tylko, czy Rudy będzie w więźniarce. Wreszcie Wesoły, który właśnie
załatwia kolejną transakcję z Schultzem, spostrzega przez okno, że umęczonego
kolegę wnoszą do samochodu; nie ma czasu: z telefonu na biurku gestapowca
przekazuje zaszytrowaną wiadomość.

Akcja napotyka przeszkody: pojawia się granatowy policjant i sięga za kaburę,
samochód nie skręca w Nalewki, są ranni. Ale po kilkunastu minutach jest po
wszystkim - chłopcy odbijają Rudego i Heńka, uwalniają pozostałych więźniów.

Uciekająca grupka natyka się na Niemców, Alek dostaje kulą w brzuch - leżąc na
jezdni rzuca jeszcze granat i toruje kolegom drogę.

Rudy jest zupełnie wycieńczony, chłopcy usiłują go uratować, ale do szpitala
przynoszą już trupa. Tego samego dnia umiera też Alek - lekarze są bezsilni.

Reżyseria : Jan Łomnicki

Obsada:
----------
Ryszard Gajewski – Aleksy Dawidowski „Alek”
Mirosław Konarowski – Tadeusz Zawadzki „Zośka”
Cezary Morawski – Jan Bytnar „Rudy”
Magdalena Wołłejko – Baśka, dziewczyna „Alka”
Danuta Kowalska – Maryla Dawidowska, siostra „Alka”
Zbigniew Zapasiewicz – Stanisław Bytnar, ojciec „Rudego”
Lidia Korsakówna – Zdzisława Bytnarowa, matka „Rudego”
Joanna Pacuła – Duśka Bytnarówna, siostra „Rudego”
Wojciech Alaborski – Florian Marciniak „Florian”
Damian Damięcki – Mieczysław Kurkowski „Mietek”
Zbigniew Sawan – Józef Zawadzki, ojciec „Zośki”
Maria Mamona – Hanka, siostra „Zośki”
Jan Piechociński – młody lekarz operujący „Alka”
Jan Englert – Stanisław Broniewski „Stefan Orsza”
Piotr Grabowski – żandarm Schuppe
Ryszard Bacciarelli – oficer Gestapo
Karl Sturm – oberscharführer Schultz
Werner Toelcke – sturmscharführer Lange
Jan Czechowicz – Tadeusz Chojko „Bolec”
Piotr Dejmek – Zygmunt Kaczyński „Wesoły”
Adam Ferency – Heniek Ostrowski
Karol Gruza – Jerzy Gawin „Słoń”
Ryszard Jabłoński – Józef Saski „Katoda”
Ryszard Dreger – Jan Rodowicz „Anoda”
Emilian Kamiński – Andrzej Wolski „Jur”
Piotr Krasicki – Witold Bartnicki „Kadłubek”
Zbigniew Kuś – Tadeusz Krzyżewicz „Buzdygan”
Leszek Mikołajczyk – Tadeusz Szajnoch „Cielak”
Janusz Mond – Eugeniusz Koecher „Kołczan”
Andrzej Precigs – Konrad Okolski „Kuba”
Rafał Spałek – Sławomir Bittner „Maciek”
Paweł Wawrzecki – Jerzy Zborowski „Jeremi”
Adam Gessler – Jerzy Trzciński „Tytus”
Jan Owczynnikow – Wiesław Krajewski „Sem”
Jan Kulczycki – Władysław Cieplak „Giewont”, przyboczny „Orszy”
Antonina Girycz – kobieta dzwoniąca w lokalu
Edward Sosna – mężczyzna w wiatrówce
Tadeusz Łomnicki – lekarz
Ewa Serwa – Danka, żona Heńka
Elżbieta Borkowska-Szukszta – Helena Danielewicz „Lola”
Bożena Dykiel – sanitariuszka Tamara
Helena Kowalczyk – więźniarka uwolniona w czasie akcji
Magdalena Kumor – więźniarka uwolniona w czasie akcji
Hanna Lachman – więźniarka uwolniona w czasie akcji chcąca wrócić na Pawiak
Krystyna Lisowska – więźniarka uwolniona w czasie akcji (w napisach nazwisko: Lissowska)
Ewa Radzikowska – więźniarka uwolniona w czasie akcji
Barbara Sołtysik – harmonistka
Henryk Czyż – gestapowiec
Jacek Czyż – wartownik
Bolesław Idziak – magazynier
Wojciech Machnicki – Czesiek, przyjaciel Heńka
Jerzy Markuszewski – barman w piwiarni
Zdzisław Słowiński – „Maestro”
Jacek Strzemżalski – Andrzej Zawadowski „Gruby”
Zdzisław Szymański – pan Kazimierz, właściciel warsztatu samochodowego
Krzysztof Świętochowski – handlarz
Jerzy Tkaczyk – sprzedawca kurtki
Stanisław Bieliński – lekarz
Stefan Czyżewski – lekarz
Juliusz Lubicz-Lisowski – dozorca
Borys Marynowski – wykładowca w podchorążówce
Jerzy Moes - przechodzień przy Arsenale
Krystyna Tkacz – kelnerka w piwiarni
Grzegorz Warchoł – nabywca kurtki na bazarze; nie występuje w czołówce
Romuald Pawłowski, Lech Łotocki, Aleksander Kalinowski, Jan Krzyżanowski, Czesław Mroczek.