Download: Eksperyment (Lektor PL).avi
Reżyseria: Olivier Hirschbiegel
Scenariusz: Mario Giordano, Don Bohlinger, Christoph Darstaedt na podstawie Black Box Mario Giordano
Zdjęcia: Rainer Klausmann
Produkcja: Niemcy 2001
Język: Polski lektor
Film oparty ma prawdziwej historii – niechlubnym Stanford Prison Experiment. W latach 70. w USA przeprowadzono śmiały eksperyment. Dwudziestka ochotników została odizolowana od świata i podzielona na dwie grupy; jedni mieli odgrywać role więźniów, drudzy strażników. Eksperyment udał się aż do przesady. Sytuacja w modelu więzienia wymknęła się naukowcom spod kontroli. Odgrywający rolę strażników zaczęli znęcać się nad „więźniami”, były ofiary.
Socjologiczny horror. Eksperyment dostał w 2001 Europejską Nagrodę Filmową dla najlepszego obrazu roku. Nie do końca podzielam entuzjazm Europejskiej Akademii. Fakt, eksperyment jest filmem świetnie zrealizowanym, ambitnym i pouczającym. To ostatnie jest jednak jego słabością. Na Eksperymencie ciąży zaplecze naukowe prawdziwego eksperymentu, który posłużył za kanwę scenariusza. Hirschbiegel przedstawia zachowania zamkniętej społeczności pod presją z tak naukową konsekwencją, że jego film doskonale sprawdza się jako podręcznik socjologii i psychologii, jako dramat nie jest jednak do końca udany.
Eksperyment powstał w Niemczech – zapewne nie przypadkowo. Film opowiada o mechanizmach władzy, zniewolenia i dominacji, o rodzeniu się przemocy oraz o demonach drzemiących w duszach tzw. zwykłych obywateli. Stanford Prison Experiment jest niczym innym niż modelem układu totalitarnego, stworzonym w warunkach laboratoryjnych. Kto jak kto, ale Niemcy mają sporo demonów do wyegzorcyzmowania – i nic dziwnego, że są tymi sprawami żywotnie zainteresowani.
Sęk w tym, że Eksperyment porusza się po terenie doskonale znanym i wielokrotnie przerabianym na różne sposoby. Wszystko to, co pokazuje Hirschbiegel, opisał już dawno temu stary dobry Markiz de Sade. Podobne studia mechanizmów władzy, przemocy i buntu w izolowanych, małych społecznościach-modelach przeprowadził William Golding w wielokrotnie ekranizowanym Władcy much, Forman w Locie nad kukułczym gniazdem, Bugajski w Przesłuchaniu i wielu, wielu innych. Dobrze znany jest też sam Stanford Prison Experiment.
Hirschbiegel nie wnosi do tzw. literatury przedmiotu niczego, czego byśmy wcześniej nie wiedzieli. Problem w tym, że reżyser nazbyt pilnie odrobił lekcje. Wszystkie postaci zachowują się dokładnie według zasad opisanych w podręcznikach psychologii i socjologii. Fabuła skonstruowana jest od strony nauk społecznych tak perfekcyjnie i rzetelnie, że staje się martwa i przewidywalna – to po prostu potwierdzenie ogólnie znanej i niekwestionowanej wiedzy na temat modelów ludzkich zachowań. Być może ciekawszy byłby fabularyzowany dokument wiernie odtwarzający historię Stanford. Ale Eksperyment nim nie jest – inne są realia, akcja została „uatrakcyjniona”, te same pozostają tylko wnioski.
Żeby wszystko było jasne – Eksperyment zdecydowanie warto zobaczyć. To film bardzo sprawnie wyreżyserowany, niosący ważne przesłanie i przestrogę. Ale proszę nie oczekiwać wielkiego kina. To raczej wyjątkowo przerażający, ekstremalny film edukacyjny.
Stach Szabłowski