Fałszywy skarb i prawdziwy generał

Ernst Gutschow był selfmademanem. Wnuk piekarza, żonę i fortunę zdobył w Ameryce. Potem został dyrektorem generalnym firmy tytoniowej w Dreźnie. Czochę kupił za 1,5 mln marek, a kolejne 4 mln przeznaczył na przebudowę, którą zlecił słynnemu berlińskiemu architektowi i specjaliście od rekonstrukcji średniowiecznych budowli - Bodo Ebhardowi. Obecny kształt zamku to jego dzieło. Nawet we wnętrzach sporo się zachowało: witraże, kominki, boazerie.

Jeszcze przed wojną krążyły opowieści o związkach Gutschowa z rosyjską arystokracją; ich źródłem była prawdopodobnie kolekcjonerska pasja. Gutschow gromadził ikony, a na giełdach i wyprzedażach licytował carski majątek. Kupił podobno nawet insygnia koronacyjne Romanowów. Po bombardowaniu Drezna w 1945 r. przeniósł się do Czochy wraz z całą kolekcją. Pytanie: Co właściwie się z nią stało? - do dziś pozostaje bez odpowiedzi. Janusz Skowroński, badacz dziejów zamku, siedem lat poświęcił na gromadzenie materiałów o powojennych losach skarbu z Czochy. Trafił m.in. na raport wojskowy z 1946 r. z prośbą o zabezpieczenie skarbu, bo „w przeciwnym razie zostanie on do reszty rozgrabiony przez miejscową milicję". Prorocze słowa, ale czy do końca?

Marian Świeży, autor książek na temat Czochy, pisze, że Gutschow był człowiekiem zbyt inteligentnym, by już w 1944 r. nie przewidzieć biegu wydarzeń. Miał czas wywieźć lub ukryć najcenniejszą część swojej kolekcji. Skarbiec odkryty w podziemiach zamku mógł być rodzajem fałszywki, gdzie zgromadzono mniej wartościowe rzeczy: srebrny serwis, trochę ikon, starodruków, a także drogie wina i wódki. „Znaczącą rolę w tym przedsięwzięciu odegrała bibliotekarka zamkowa, zwana także Klucznicą, która po zakończeniu wojny pozostała na zamku i bardzo chętnie współpracowała z przedstawicielami nowej władzy. To właśnie ona wskazywała miejsca, w których ukryte zostały różne przedmioty. W październiku 1945 r., gdy zlecone zadanie zostało wykonane, wyjechała do Niemiec" - pisze Świeży w „Zamkach, twierdzach, warowniach".

Trzy ciężarówki z odnalezionym skarbem zmagazynowano w ratuszu w Leśnej. Pierwszy transport wraz z przewodniczącym komisji inwentaryzacyjnej odjechał do Krakowa, ale dziwnym trafem znalazł się w okolicach czeskiej granicy, gdzie zatrzymał go UB (ta sprawa zakończyła się prawomocnym wyrokiem). Dwie kolejne ciężarówki zniknęły, a wraz z nimi burmistrz z małżonką i komendant MO z zastępcą. Ślad po nich zaginął.

Czy to był cały skarb Gutschowa? To jedna zagadka. Druga - to co się działo w Czosze w czasie wojny.

- Wokół zamku była bardzo silna obrona przeciwlotnicza. Być może istniała tu szkoła Abwehry - przypuszcza Zbigniew Wermiński. W pobliskiej Leśnej prowadzono prawdopodobnie badania nad rakietami V1 i V2, a może także nad paliwem uranowym. Joanna Lamparska, w jednym z przewodników po Dolnym Śląsku opisuje, że Janusz Skowroński znalazł w zamkowym kominku dziwne kryształowe pałeczki kilkumilimetrowej długości. Oglądane pod światło pokazują zdjęcia, mapy - mikrofilmy naniesione na kryształ. Materiały szpiegowskie? Znów - nie wiadomo.

- A to ciągle nie koniec tajemnic - zapowiada Zbigniew Wermiński. - W kilku zamkach na Śląsku, między innymi tu, Niemcy ukryli zagarnięte archiwum wywiadu francuskiego, w którym były teczki kolaborantów i konfidentów. Nie zdążyli tego zabrać przed końcem wojny. Polacy, którzy mieli potem kontakt z tymi papierami, ginęli w dziwnych okolicznościach. Jednym z nich był Piotr Jaroszewicz, który podobno miał część teczek w swoim archiwum domowym. Nie odnaleziono ich po jego śmierci.