Virtuti Military.jpg

W styczniu 1920 r. powstał wiersz napisany przez OR-OT - Artura Oppmana pt. "Krzyż Virtuti":
 Czarno-niebieska wstążka,
 A przy niej srebrny krzyż:
 Virtuti Militari.
 Co znaczy to ? - Czy wiesz?
 
 Znaczy żołnierskiej cnocie,
 Szlachetni o niej śnią,
 A zdobyć ten krzyż można
 Pogardą śmiercią, krwią.
 
 Kto w boju mężnie staje,
 Idąc na armat spiż,
 Temu Ojczyzna daje
 Żołnierskiej cnoty krzyż.
 
 Chorągwie i sztandary
 Zwycięsko szumią w krąg,
 A on ów dar nad dary
 Z Ojczyzny bierze rąk.
 
 Szanuj tę pierś, na której
 Błyszczy ten święty znak
 I proś w pacierzu Boga
 Byś się zasłużył tak.
 
 By wódz na polu chwały
 Na pierś ci przypiął go
 Virtuti krzyż, zdobyty


Idea i ustanowienie medalu
Dzieje Orderu Virtuti Militari nierozerwalnie związane są z Konstytucją 3 Maja, w obronie której stanęło wojsko w  1792 r. Pomysłodawcą orderu był ks. Józef Poniatowski, zaś medalu Stanisław August Poniatowski.
Decyzja o ustanowieniu medalu została podjęta przez Stanisława Augusta Poniatowskiego na początku kampanii 1792 r. Pierwsze medale wykonała mennica w dniu 15 czerwca 1792 r.[3]
Ks. Józef Poniatowski
Pierwszy projekt medalu
„Przyszło mi do głowy przesłać Ci rodzaj medali owalnych, które z jednej strony mieścić będą moje imię, a z drugiej napis Virtuti Militari, a które będzie można nosić tak, jak Krzyże Orderu Marii Teresy, na wąskiej wstążeczce podobnej do wstążki Orderu Św. Stanisława. Będą to medale srebrne dla szeregowych, a złote dla oficerów”
[z listu monarchy z dn. 12 czerwca 1792 r. do głównodowodzącego dywizją ukraińską ks. Józefa Poniatowskiego][4].
Order Virtuti Militari z 1792 r. (źródło: dzieje.pl)
Pierwsze nadania
Nastrój niepewności i oczekiwania zmieniła radosna i niespodziewana wiadomość o zwycięstwie wojsk polskich pod Zieleńcami w dniu 18 czerwca 1792. To zwycięstwo nad wojskami rosyjskimi miało dużą wymowę propagandową. Społeczeństwo polskie przyjęło je z wielkim aplauzem[5].
 
W liście z dnia 22 czerwca Stanisław August Poniatowski pisał:
 
„Jeżeli czas i okoliczności pozwolą, ustanowię instytucję formalną orderu wojskowego. Teraz z największym pośpiechem posyłam Ci 20 medali złotych, oznaczonych dewizą Virtuti Militari, dla znaczniejszych oficerów, którzy odznaczyli się w ostatnich bitwach obecnej kampanii (…) Przesyłam Ci nadto 40 medali srebrnych dla niższych oficerów i prostych żołnierzy, których nazwiska mi nadeślesz, zachowując wykazanie stopni na później”[6].
 
Do listu monarcha dołączył osobną kartkę zawierającą ,,imiona osób militarnych, którym destynuję pierwsze znaki nowego orderu żołnierskiego u nas za działalność okazaną w teraźniejszej kampanii”. Byli to: ks. Józef Poniatowski, generał major Michał Wielhosrki, generał major Franciszek Pauppart, brygadier Stanisław Mokronowski, wicebrygadier  Eustachsy  ks. Sanguszko, pułkownik kozaków Józef Poniatowski, podpułkownik Jan Grochowski, major Jan Krasicki, major kawalerii narodowej Józef Szczutowski, kapitan Mikołaj Bronikowski, kapitan kozaków Michał Chomętowski, porucznik artylerii Andrzej Gałecki, podporucznik Seweryn Bukar, podporucznik Sebastian Marszycki, podporucznik altylerii Karol Tepfler[7].
Wykonanie i wygląd Orderu Virtuti Militari
Medale wykonane były z kruszców szlachetnych (złoto i srebro), miały kształt owalny i odznaczały się starannym wykonaniem. Na stronie głównej znajdował się monogram królewski SAR (Stanisław August Król) zwieńczony koroną królewską, pod nimi dwie skrzyżowane gałązki palmowe przewiązane wstążką. Na stronie odwrotnej zaś dwuwierszowy napis: VIRTUTI MILITARI, pod nim dwie gałązki palmowe jak na stronie głównej[8].
 
Statut orderu
Statut określał nazwę nowej nagrody: Order Krzyża Wojskowego. Przeznaczono go podobnie jak Order Wojenny Marii Teresy jedynie dla żołnierzy. Nadawany był za zasługi na polu bitwy, zgodnie z dewizą orderu: ,,Cnocie Wojskowej – Virtuti Militari”. O przyznaniu go decydowały czyny waleczne a nie urodzenie. Nowy Order w myśl statutu miał być nagrodą o znaczeniu wyjątkowym. Miano więc nadawać go za czyny większej wagi niż te, za które otrzymali wyróżnienia pierwsi kawalerowie. Status wprowadził podział orderu na pięć klas: Krzyż Wielki, Krzyż Komandorski, Krzyż Kawalerski, Krzyż Złoty i Krzyż Srebrny[9].
 
Sposób noszenia odznaczenia
Krzyż Wielki noszony jest na szerokiej wstędze błękitnej z obwódkami czarnymi, przewieszonej przez lewe ramię. Do tej klasy należy również sześcioramienna gwiazda srebrna, na której znajduje się Krzyż Wojskowy. Krzyż jest jednaki dla trzech pierwszych klas: komandorowie noszą go na szyi, kawalerowie przy pętlicy guzika. Odznaka klasy czwartej jest złota, podobna do pierwszych klas, lecz bez emalii. Odznaka klasy piątej składa się z krzyża srebrnego tegoż kształtu i ozdobionego tymiż napisami[10].
 
Przywileje Odznaczenia
Kawalerowie orderu  – szeregowi odznaczeni Krzyżem Złotym mieli otrzymać w czasie pełnienia służby żołd podwójny, ci zaś którzy posiadali Krzyż Srebrny – żołd zwiększony o połowę[11].
 
Pierwsze sprzeciwy
Statut Orderu Virtuti Militari ułożono w chwili, gdy konfederacja targowicka, przejmująca właśnie władzę nad wojskiem, wydała pierwszy uniwersał przeciw ,,znakom buntowniczym”.
29 sierpnia 1792 r. wydano w Lubomlu ,,Uniwersał 2 zakazujący noszenia znaków i ozdób militarnych”.
Pierwszy przeciw sancitom konfederacji publicznie zareagował Tadeusz Kościuszko. Występowali też inni, jak Eustachsy ks. Sanguszko, który order kazał odlać sobie trzy razy większy order i nosił go, „(…) prosząc, żeby się kto posunął odjąć mu tę ozdobę”.
Nawet prośby zbiorowe o pozostawienie orderu – wysuwane przez wojsko, które zaprzysięgło już wierność konfederacji targowickiej – nie przyniosły rezultatu[12].
 
Kapituła Orderu
Aby usprawnić nadanie Orderu Krzyża Wojskowego, powołano czternastoosobową kapitułę złożoną z oficerów. Należeli do niej:  ks. Józef Poniatowski, generał major Michał Wielhosrki, wicebrygadier  Eustachy Sanguszko, gen. lejtnant Tadeusz Kościuszko, mjr Józef Chomętowski, gen. mjr Józef Zajączek, mjr Mikołaj Bronikowski, por. Michał Cichocki, por. Ludwik Metzel, szef szwadronu Bartłomiej Giżycki.
Kapituła, której przewodniczył ks. Józef Poniatowski, zajmować się miała rozważaniem podań kandydatów i przedstawiać ich do mianowania Stanisławowi Augustowi – Wielkiemu Mistrzowi Orderu, będącemu jednocześnie jej zwierzchnikiem i Kawalerem Krzyża Wielkiego[13].
 
Odznaczeni
Ogólna liczba odznaczonych wynosiła 526 osób: 1 Krzyż Komandorski, 86 Krzyży Kawalerskich, 439 Medali Srebrnych. Krzyż Komandorski otrzymał tylko ks. Józef Poniatowski za bitwę pod Zieleńcami[14].
 
Księstwo Warszawskie – powrót Orderu Virtuti Militari
26 grudnia 1806 r., po rozmowie z cesarzem Francuzów, ks. Józef Poniatowski przywrócił Order Krzyża Wojskowego. Wykorzystał w tym celu zmianę sytuacji politycznej w kraju związaną z tworzeniem armii polskiej i organizowaniem zrębów administracji. Księciu udało się zebrać w Warszawie trzech spośród czternastu członków dawnej kapituły orderu. Byli to generałowie: Józef Zajączek, Ludwik Kamienicki i Mikołaj Bronikowski. Na swym pierwszym posiedzeniu zebrani członkowie kapituły postanowili, że każdy Kawaler Krzyża Wojskowego pragnący nosić owo odznaczenie winien zameldować się osobiście  w kapitule i złożyć jako dowód patent lub oświadczenie szczegółowe sześciu kawalerów orderu[15].
Artykuł 85 ustawy  konstytucyjnej Księstwa Warszawskiego, nadanej przez Napoleona 22 lipca 1807 r., głosił: ,,Ordery cywilne i wojskowe, będące dawniej w Polsce, zatrzymuje się, a król jest naczelnikiem tych orderów”. W ten sposób ponownie restytuowano dawne polskie ordery, a wśród nich Krzyż Virtuti Militari[16].
Krzyż Złoty Orderu VM Michała Pełczyńskiego z 1813 roku
Nagroda dla amii Księstwa Warszawskiego
Władze wojskowe stanęły przed trudnym zadaniem znalezienia rozwiązania, które wynagrodziłoby nie tylko czyny legionowe, ale także zasługi położone na polach bitewnych w latach 1794 i 1806-1807. Problem rozwiązał konstytucyjny zwierzchnik orderów, ks. warszawski i król saski Fryderyk August. Monarcha wydał ks. Poniatowskiemu dyrektywę w celu doraźnego rozwiązania sprawy orderu. Postanowił on, że pierwsze nadanie orderów będzie formą zbiorowej nagrody dla armii Księstwa Warszawskiego. Ogłosił też 26 grudnia 1807 r. dekret o zasadach pierwszego zbiorowego rozdawnictwa orderu wojskom Księstwa, chcąc dać ,,dowód publiczny Naszego szacunku i naszego ukontentowania za jego walczenie i patriotyczne postępowanie. Order Virtuti Militari otrzymał nową urzędową nazwę: ,,Orderu Wojskowego Księstwa Warszawskiego”[17].
 
Wygląd Orderu Wojskowego Księstwa Warszawskiego
Pierwotny wygląd Orderu Wojskowego Księstwa Warszawskiego był niemal identyczny z krzyżami wykonanymi podczas panowania Stanisława Augusta. Wywołało to sprzeciw Aleksandra I, wówczas jeszcze formalnie sojusznika Napoleona. Cesarz rosyjski domagał się od Fryderyka Augusta usunięcia z odwrotnej strony krzyża Pogoni. Zdaniem Aleksandra Litwa stanowiła integralną część państwa rosyjskiego i jej herb nie mógł być umieszczony na polskim orderze. Zanim doszło do zmiany żądanej przez cara, część krzyży pochodzących z pierwszego nadania w 1808 r. miała na stronie odwrotnej herb Litwy. Z czasem zmieniono jednak rewers i w  miejsce Pogoni umieszczono napis ,,RE ET PATRIA” pozostawiając pod spodem datę 1792[18].
 
Ostatnie nadania w Księstwie Warszawskim
Ostatnia dekoracja Orderem Wojskowym Księstwa Warszawskiego odbyła się 13 października 1813 r. daleko poza granicami kraju. Jako ostatniego w epoce Księstwa wyróżniono Krzyżem Komandorskim na polu bitwy generała brygady Ludwika Paca. Po przegranej kampanii rosyjskiej wojsko polskie opuściło zajęte przez wkraczających Rosjan granice Księstwa Warszawskiego i u boku Napoleona walczyły wiernie o honor polskiego żołnierza[19].
 
Odznaczeni Orderem Wojskowego Księstwa Warszawskiego
W krótkim czasie istnienia Księstwa Warszawskiego wyróżniono orderem w poszczególnych klasach następujące ilości kawalerów: Krzyżem Wielkim -2, Krzyżem Komandorskim – 10, Krzyżem Kawalerskim – 501, Krzyżem Złotym – 923, Krzyżem Srebrnym – 1130. Krzyżem Wielkim zostali odznaczenie: ks. Józef Poniatowski i marszałek Francji Ludwik Mikołaj Davout[20].
 
Królestwo Polskie
Sprawa Orderu Virtuti Militari pojawiła się dopiero w 1815 r. Cesarz rosyjski Aleksander I, nadając konstytucję Królestwu Polskiemu, utrzymał wszystkie istniejące w Księstwie ordery. Krzyż Virtuti Militari zachował w całości kształt i symbole poprzednio przez Fryderyka Augusta nadane z dewizą orderu „Rex et Patria” i data „1792”, otrzymał jednak nową nazwę urzędową: Order Wojskowy Polski. Aleksander I na mocy dekretu z 5 (17)  czerwca 1817 r. postanowił, że oficer odznaczony Orderem Wojskowym Polskim nabywał jednocześnie prawo do uzyskania szlachectwa[21].
Krzyż Kawalerski Orderu Virtuti Militari z 1815 r.
Order Wojskowy Polski
Krzyż Virtuti Militari cieszył się wielkim uznaniem wśród społeczeństwa. Podobizna orderu była umieszczona na oficjalnych drukach. Wydawane w Warszawie „Roczniki Wojskowe Królestwa Polskiego” miały na winiecie rysunek orła zrywającego się do lotu z Orderem Wojskowym Polskim zawieszonym na szyi. W uroczystym pochodzie żałobnym w Warszawie po śmierci Aleksandra I wśród wielu innych odznaczeń niesiono również Krzyż Wielki. Przysługiwał on cesarzowi i królowi polskiemu jako Wielkiemu Mistrzowi Kapituły Orderów Polskich. Niemniej jednak warto pamiętać, iż Kapituły Orderu Virtuti Militari  Aleksander I nigdy nie powołał, podobnie jak nigdy nie przygotowano statutu tego odznaczenia. Nie deprecjonowało to jednak Orderu Wojskowego Polskiego i nie umniejszało jego prestiżu[22].
 
Powstanie listopadowe
Jako pierwszy nadania orderów (z Pogonią przywróconą na stronie odwrotnej) dokonał gen. Jan Skrzynecki 3 marca 1831 r. Ewidencję odznaczonych orderem oraz ich przydzielaniem zajął się Sztab Główny, kosztami opłacania jubilerów wykonujących ozdoby orderowe – Rząd Narodowy, sprawą uposażeń finansowych przywiązanych do krzyża – Komisja Rządowa Wojny i Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu. Na polecenie Naczelnego Wodza rozpoczęto w Sztabie Głównym prowadzenie ksiąg kontrolnych, z których pod numerem trzecim prowadzono ewidencje odznaczonych Orderem Virtuti Militari[23].
W czasie powstania listopadowego nadano 1 Krzyż Komandorski, 105 Krzyży Kawalerskich , 1794 Krzyży Złotych oraz 1973 Krzyży Srebrnych. Komandorią Krzyża Wojskowego Polskiego Virtuti Militari odznaczono w czasie powstania tylko jedną osobę. Był to Naczelny Wódz gen. Jan Skrzynecki, wyróżniony za zwycięską bitwę po Dębem Wielkim[24].
 
Skutki  upadku powstania listopadowego
Upadek powstania był narodową tragedią Polaków. Odbiło się to także na dziejach Orderu Virtuti Militari. 12 stycznia 1832 r. car Mikołaj I specjalnym ukazem zdegradował order do roli odznaki pamiątkowej, przyznawanej wojskom  rosyjskim za zdławienie powstania. Odznaka ta nadawana tak jak order w pięciu klasach miała na rewersie datę ,,1831” oraz przywróconą dewizę REX ET PATRIA  zamiast litewskiej Pogoni[25].
 
Srebrny Order Virtuti Militari z 1831 r. (źródło: www.historiazabek.pl)
Restytuowanie Orderu Wojskowego Virtuti Militari
Starania o restytuowanie Orderu Virtuti Militari podjęto wkrótce po odzyskaniu niepodległości. W marcu 1919 r. przewodniczący Rady Wojskowej działającej przy Ministerstwie Spraw Wojskowych gen. por. Eugeniusz de Henning-Michaelis wystosował pismo do naczelnego wodza. Wojskowa Komisja Ustawodawcza – tak bowiem brzmiała pierwotna nazwa Rady Wojskowej – już na swoim pierwszym posiedzeniu, które odbywało się 22 lutego 1919 r., zajęła się polskim odznaczeniem[26].
 
Wygląd Orderu Wojskowego Virtuti Militari
Order dzielił się na pięć klas: Krzyż Wielki zawieszony na szerokiej wstędze niebieskiej z czarnymi prążkami po boku, przepasanej przez prawe ramię oraz gwiazda orderowa noszona po lewej stronie piersi, Krzyż Komandorski noszony na szyi, Krzyż Kawalerski oraz Krzyż Złoty i Srebrny noszone po lewej stronie piersi. Odznaki  orderu stanowiły krzyż czteroramienny zakończony kulkami na rogach o różnych wymiarach w zależności od klasy orderu. Wyższe klasy orderu były emaliowane na czarno ze złotymi obramowaniami. Krzyż Złoty był złocony, a Srebrny posrebrzany. Rewersy wszystkich klas były nieemaliowane. Na ramionach krzyża umieszczono napis: VIRTUTI MILITARI, zaś w środku, w wieńcu laurowym na tarczy złotej ukoronowanego orła białego z insygniami królewskimi. Na rewersie na złotej tarczy znajdowała się dewiza orderu: HONOR I OJCZYZNA oraz data ustanowienia orderu ,,1792”. Krzyż Wielki i Komandorski zwieńczono złotą koroną królewską. Gwiazda orderu nadawana wraz z Krzyżem Wielkim składała się z ośmiu pęków promieni i Krzyżem Virtuti Militari w środku i napisem dookolnym: HONOR I OJCZYZNA[27].
Krzyż Srebrny Virtuti Militari z 1920 r. (źródło: blog.surgepolonia.pl)
Kapituła Tymczasowa Orderu
1 stycznia 1920 r. Józef Piłsudski powołał Kapitułę Tymczasową Orderu. Nadał jej członkom również Krzyże Srebrne. W skład Kapituły wchodzili: Józef Piłsudski – przewodniczący, gen. broni Józef Haller – wiceprzewodniczący, członkowie: gen. por. Jan Romer, gen. ppor. Bolesław Roja, gen. ppor. Edward Rydz-Śmigły,  gen. ppor. Franciszek Kuliński, płk Stanisław Skrzyński, mjr Mieczysław Mackiewicz, kpt. Andrzej Kopa i kpt. Adam Koc. Pierwsze posiedzenie kapituły i uroczysta dekoracja orderem odbyła się 22 stycznia 1920 r. na pamiątkę wybuchu powstania styczniowego. Obok prac nad statutem starano się przekształcić kapitułę tymczasową w kapitułę stałą. Brak ten utrudniał nadawanie orderów wyższych klas.
Nowa kapituła zajęła się zmianą ustawy z 1919 r. oraz nową wersją statutu. Ostatecznie 25 marca 1933 r. prezydent Ignacy Mościcki podpisał ustawę o Orderze Wojennym Virtuti Militari i zgodnie z nim odznaczenie jest nagrodą wybitnych czynów wojennych, połączonych z całkowitą ofiarnością w myśl hasła ,,Honor i Ojczyzna”. Zachowano także przywileje z ustawy 1919 r. Ustawa sankcjonowała również nadanie krzyży jednostkom zbiorowym, oddziałom, miastom, korporacjom itp. oraz cywilom za okazanie niezwykłego męstwa[28].
 
Nadawanie Orderu Wojskowego Virtuti Militari
Nadania Orderu Wojskowego Virtuti Militari należy do kompetencji dowódców walczących oddziałów, którzy dekorowali wstążkami bezpośrednio na froncie. Odznaczeni otrzymywali także specjalne świadectwa, wystawione przez dowódców armii. Zmieniono je później na specjalne zaświadczenia i legitymacje. O ilości przyznawanych orderów decydował w praktyce sam marszałek Józef Piłsudski [29].
 
Ilość nadawanych Orderów
Do listopada 1922 r. orderem V klasy odznaczono 8050 oficerów i żołnierzy szeregowych. Wśród 8083 kawalerów orderu w lutym 1923 r. znajdowało się 3320 oficerów oraz 4593 szeregowych, a z tego żyjącym przypadło 6605 krzyży, sztandarom, chorągwiom, miastom i cudzoziemcom 170, a nadań pośmiertnych było 1308. Ogółem w II Rzeczypospolitej przyznano 6 Krzyży Wielkich, 19 Krzyży Komandorskich, 14 Krzyży Kawalerskich i 63 Złote[30].
 
Wrzesień 1939 roku
Z chwilą wybuchu wojny we wrześniu 1939 r. wznowiono nadania orderu. Dekorowano żołnierzy bezpośrednio na polu walki. Niejednokrotnie dowódcy oddawali własne krzyże, odznaczając nimi żołnierzy. Przez wiele lat nadania te budziły wiele kontrowersji.
Pierwsza oficjalna dekoracja w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie odbyła się na terenie Wysp Brytyjskich w 1939 r. Naczelny Wódz gen. Sikorski stał na stanowisku, że za przegraną kampanię 1939 r. nie należy nadawać Krzyży Virtuti Militari. Dopiero kampania francuska 1940 r. umożliwiła nowe nadawanie orderu. Po przejściu wojska polskiego do Wielkiej Brytanii zaczęto dekorować żołnierzy PSZ na Zachodzie oraz ZWZ-AK w kraju. Wyróżnienie krzyżami leżało w gestii Naczelnego Wodza[31].
 
Nadania Orderu Virtuti Militari
Do końca 1945 r. w ludowym Wojsku Polskim nadano ogółem 1087 Krzyży Virtuti Militari. Krzyżem Wielkim wyróżniono 7 osób, Krzyżem Komandorskim – 3 osoby, Krzyżem Kawalerskim – 12 osób, Krzyżem Złotym – 29 osób, i Krzyżem Srebrnym – 1036 osób[32].