SAMURAJSKIE

Wprowadzenie do filmów

W Japonii dla określenia tego gatunku filmowego stosowany jest termin chanbara eiga , co znaczy „filmy z walkami na miecze” i z grubsza odpowiada pojęciu „filmy płaszcza i szpady”, używanemu dla określenia analogicznego gatunku w kinematografii zachodniej. Chanbara jest podkategorią szerszego gatunku filmowego jidai-geki, którym w kinematografii japońskiej określa się filmy historyczne. Z tym, że w gatunku jidai-geki znajdziemy także wiele filmów nie-samurajskich, których akcja, pomimo jej osadzenia w okresie historycznym, wcale nie koniecznie musi być związana z postaciami samurajów, czy choćby obrazować ich walki.

Akcja większości filmów samurajskich toczy się w epoce Edo (1600-1868), choć akcja niektórych z nich osadzona jest w innych epokach historycznych Japonii. Najczęściej są to poniżej wymienione okresy oraz związane z nimi ważne postacie lub wydarzenia:
okres Heian - wydarzenia związane z wojnami między rodami Minamoto i Taira, a zwłaszcza rozstrzygająca bitwa w cieśninie Dan-o-ura w roku 1185
okres Kamakura – wydarzenia, które doprowadziły do tragicznej śmierci wojownika Minamoto-no Yoshitsune
okres Muromachi - konflikty w okresie rozbicia dzielnicowego Japonii (sengoku)
okres Azuchi Momoyama - proces jednoczenia Japonii po rozbiciu dzielnicowym; wydarzenia związane z postaciami Takedy Shingena, Ody Nobunagi, Toyotomi Hideyoshiego i Ieyasu Tokugawy)
początki okresu Meiji - obrona tradycyjnych wartości samurajskich, niechęć wobec modernizacji Japonii na modłę zachodnią; walki pomiędzy zwolennikami obu przeciwstawnych opcji; krwawe wyczyny grupy Shinsengumi).
Wiele filmów samurajskich dotyczy nie tyle samurajów w dosłownym znaczeniu, co roninów, czyli „samurajów bez pana”; często również takich samurajów, którzy popadają w kłopoty w związku ze zmianami w statusie wojownika, co bywa rezultatem ich osobistych nieszczęść lub nieuchronnych zmian postępujących w społeczeństwie. Akcja filmu samurajskiego często koncentruje się na zakończeniu drogi życiowej bohatera filmu w okolicznościach tragicznych.

W odróżnieniu od wcześniejszych produkcji filmowych, bohaterowie powojennych filmów samurajskich częściej są przedstawiani jako charaktery raczej ciemne, a także znacznie częściej uciekają się do przemocy. Nietrudno jednak zauważyć, że w epice filmów samurajskich przemoc i śmierć są zazwyczaj mocno stylizowane i przejaskrawiane. Powojenna epika filmów samurajskich miała też tendencję do ukazywania postaci samurajów jako wojowników, których już sama fizjonomia i postawa psychiczna miały wywoływać lęk. Samuraje portretowani w filmach z tego okresu są z reguły samotnikami, bardziej skłonnymi do skrywania swych umiejętności w zakresie szermierki, niż do chełpienia się nimi.

Popularne postacie z filmów samurajskich

Masażysta Ichi (Zatoichi)
Zatoichi to niewidomy masażysta, który jest zarazem bardzo biegłym szermierzem, kierującym się w walce wyostrzonym zmysłem słuchu. Wędruje po Japonii epoki Edo, żyjąc głównie z hazardu (gra w kości). Fabuła filmów o Zatoichim opiera się na dość jednolitej kanwie: angażuje się on w sprawy prostych ludzi, broniąc ich przed niesprawiedliwością, a zwłaszcza przed ówczesnymi gangami yakuza, w wyniku czego sam również musi ustawicznie bronić się przed zemstą wszystkich tych złoczyńców, których swoimi ingerencjami doprowadza do białej gorączki.
Choć filmy o Zatoichim bez wątpienia się mieszczą w gatunku filmów samurajskich, to sam Zatoichi bynajmniej nie jest samurajem - jako masażysta należy do hinin, czyli najniższej w owych czasach warstwy społecznej. Tym samym oczywiście nie ma prawa nosić mieczy samurajskich (daisho), więc jako broń służy mu prosty miecz, który ukrywa w swej trzcinowej lasce ślepca. Również technika szermiercza, jaką posługuje się tym mieczem w swoich walkach jest dosyć nietypowa.
Na przestrzeni lat 1962-1973 o Zatoichim nakręcono 25 filmów pełnometrażowych, a ponadto w latach 1974-1979 około 100 odcinków serialu telewizyjnego, wszystkie z Shintaro Katsu w tej roli. Dwudziesty szósty film o Zatoichim powstał w roku 1989 i wyreżyserował sam Shintaro Katsu.
Choć ta filmowa postać jest raczej mało znana widzowi zachodniemu (w Polsce np. z serii o Zatoichim można było obejrzeć tylko jeden, może dwa tytuły), za to jest on chyba najbardziej znaną postacią gatunku chanbara w Japonii. Telewizyjny serial z Zatoichim stał się najbardziej popularnym serialem w historii japońskiego filmu.
Dopiero po blisko 15 latach przerwy (oraz po śmierci samego Shintaro Katsu) w tę postać filmową wcielił się ponownie inny japoński aktor i twórca filmowy, Takeshi Kitano, w obrazie przez samego siebie wyreżyserowanym, pod tytułem Zatoichi (2003).

Szkarłatna Nietoperzyca (The Crimson Bat)
Niewidoma kobieta-samuraj, imieniem Oichi. Pierwszy film z tą postacią filmową powstał już w 1931 r., na bazie wcześniejszej mangi. Postać tę wskrzeszono, gdy tylko okazało się jak ogromny sukces odnoszą filmy z niewidmym masażystą Zatoichim. Ten serial nie utrzymał się jednak zbyt długo - w latach 1969-1970 powstały tylko cztery filmy.

Kyoshi Nemuri
Postać wędrującego wojownika dręczącego się faktem, że jest owocem nielegalnego związku portugalskiego księdza i japońskiej matki. Jest on bohaterem 21 filmów powstałych na przestrzeni lat 1956-1998.

Musashi Miyamoto
Miyamoto Musashi jest postacią rzeczywistą, żyjaca w Japonii na przełomie XVI i XVI wieku. Wiadomo, że był on wybitnym szermierzem, strategiem wojskowym i uznanym artystą. Jego nadzwyczaj burzliwe życie jest tak bardzo owiane legendami, że w trudno jest w przekazach oddzielić prawdę historyczną od fikcji. Był on wybitnym przedstawicielem szkoły walki na miecze Niten Ichi Ryu, w której szermierz posługuje się dwoma mieczami jednocześnie. Podczas swoich wędrówek po Japonii Musashi uczestniczył ponoć w ponad sześćdziesięciu śmiertelnych starciach, pojedynczych i grupowych - no i oczywiście ze wszystkich wyszedł niepokonany. O Musashim powstała duża liczba filmów pełnometrażowych oraz kilka seriali telewizyjnych. Najbardziej z nich znana jest Samurajska trylogia w reżyserii Hiroshiego Inagaki, w której postać Musashiego odtwarza Toshiro Mifune.

Samotny Wilk i jego Szczenię (Lone Wolf and Cub)
Opowieść o samuraju Kenzaburo-jo, wędrującym po Japonii ze swoim synkiem w wózku dziecinnym (który to wózek jest uzbrojony jak rydwan wojenny i używany w walce). Nakręcono serial pt. „The Baby Cart Series” złożony z sześciu filmów. Dwa z tych filmów zostały połączone i wydane pod nową edycją przeznaczoną dla widza zachodniego pt. „Shogun Assassin”. Aktorem grającym główną rolę we wszystkich tych filmach był Tomisaburo Wakayama, brat aktora Shintaro Katsu, znanego z roli Zatoichiego.

Sanjuro, samuraj znikąd / Yojinbo (ochroniarz) / Ronin bez nazwiska
Sanjuro jest postacią wędrującego ronina, która pojawia się w dwóch filmach Kurosawy: Straż przyboczna i Sanjuro, samurai znikąd. Jest to postać bezimiennego samuraja, który zapytany o nazwisko naprędce wymyśla: Sanjuro Tsubaki (co znaczy „Trzydziestolatek Kamelia”), i które staje się jego przybranym nazwiskiem. Yojinbo to bezrobotny samuraj, ronin szukający dla siebie odpowiedniego zajęcia, zapewniającego mu środki do życia. Obydwie te postacie w filmach Kurosawy kreuje Toshiro Mifune. Również w kilku filmach innych reżyserów Mifune gra podobne postacie; jednym z przykładów może być postać bezimiennego ronina, zwanego po prostu Yojinbo (czyli „ochroniarz”), która pojawia się w filmie „Ambush at Blood Pass” Hiroshiego Inagaki. Wyraźnym nawiązaniem do ról bezimiennych roninów, tak charakterystycznych dla filmów samurajskich, jest postać „człowieka bez nazwiska”, która pojawia się w westernach Clinta Eastwooda.

Tematyka filmów samurajskich
Tematyka w filmach samurajskich jest dosyć bogata - w jej ramach są zarówno filmy obrazujące rzeczywiste wydarzenia i wielkie postacie historyczne, jak i perypetie życiowe zwykłych samurajów, a także, a może nawet przede wszystkim awanturnicze przygody przydarzające się roninom, bezimiennym „samurajom bez pana”, wędrującym po kraju w poszukiwaniu zajęcia odpowiedniego dla ich szlacheckiego stanu, dążącym do poprawy swej pozycji w społeczeństwie. Jeszcze inne filmy opowiadają o zawiłościach i pułapkach kodeksu bushido, wynikającym zwłaszcza z konfliktów pomiędzy wymogiem posłuszeństwa i klanowej lojalności a indywidualnym poczuciem honoru(np. w filmie Bunt Masaki Kobayashiego.

Najczęściej obrazowanym w filmach samurajskich wydarzeniem, które miało miejsce w rzeczywistości, była zemsta jakiej w roku 1703 dokonało 47 roninów. Filmy nawiązujące do tego wydarzenia bazują na sztuce z repertuaru teatru kabuki pod tytułem Chushingura, napisanej wkrótce po tym wydarzeniu przez Monzaemona Chikamatsu.

Lista filmów samurajskich
Obszerna lista filmów zaliczanych do tego gatunku zamieszczona jest w publikacji Alaina Silvera pt. Samurai Film; podane są tam szczegółowe informacje dotyczące ponad 500 tytułów filmów z gatunku kina samurajskiego.

Lista najbardziej znaczących filmów samurajskich
Filmy rozpowszechniane w Polsce
(rok produkcji, tytuł polski/tytuł japoński – reżyser; uwagi):

1950 Rashōmon / Rashōmon /– Akira Kurosawa; film zdobył nagrodę Złotego Lwa na Festiwalu w Wenecji w 1951 r.
1954 Siedmiu samurajów / Shichinin no samurai – Akira Kurosawa; film nominowany do Oscara w 1954 roku
1957 Tron we krwi / Kumonosu-jo / – Akira Kurosawa
1958 Ukryta forteca / Kakushi Toride no San-Akunin – Akira Kurosawa
1961 Straż przyboczna / Yojinbo – Akira Kurosawa
1962 Sanjuro - samuraj znikąd / Sanjuro – Akira Kurosawa
1962 Harakiri / Seppuku – Masaki Kobayashi; film został nagrodzony na Festiwalu w Cannes w 1963 r.)
1967 Bunt / Jōi-uchi: Hairyō tsuma shimatsu – Masaki Kobayashi; film zdobył nagrodę Fipresci Prize na Festiwalu w Wenecji w 1967 r.
1969 Samurajskie chorągwie / Furin Kazan – Hiroshi Inagaki
1969 Honor samuraja / Goyokin - Hideo Gosha
1980 Sobowtór / Kagemusha / - Akira Kurosawa
1985 Ran / Ran – Akira Kurosawa – nagrodzony Oskarem za najlepsze kostiumy w roku 1985
1999 Ame agaru (Po deszczu) / Ame agaru – Takashi Koizumi, film zrealizowany wg scenariusza Akiry Kurosawy
2000 Tabu / Gohatto – Nagisa Oshima
2003 Zatoichi / Zatoichi – Takeshi Kitano, reżyser, twórca scenariusza i odtwórca roli głównej.


Filmy nie rozpowszechniane w Polsce
(rok produkcji, tytuł angielski/tytuł japoński – reżyser; uwagi):

1941 The 47 Ronin / Genroku Chushingura Zenpen - Kenji Mizoguchi
1954-56 Samurai Trilogy / Samurai – Hiroshi Inagaki
1954 Musashi Miyamoto (film zdobył Oskara za najlepszy film zagraniczny)
1955 Duel at Ichijoji Temple
1956 Duel at Ganryu Island
1959 Samurai Saga / Aru Kengo no Shogai – Hiroshi Inagaki
1960 The Gambling Samurai / Kunisada Chuji – Senkichi Taniguchi
1962 Chushingura / Chushingura: Hana no Maki, Yuki no Maki – Hiroshi Inagaki
1964 Three Outlaw Samurai / Sanbiki no samurai – Hideo Gosha
1965 Samurai Assassin / Samurai – Kihachi Okamoto
1966 The Sword of Doom / Daibosatsu Toge – Kihachi Okamoto
1968 Kill! / Kiru – Kihachi Okamoto
1969 Red Lion / Akahige – Kihachi Okamoto
1969 Band of Assassins / Shinsengumi - Tadashi Sawashima
1969 Watch Out Crimson Bat! / Mekura no Oichi Midaregasa – Hirokazu Ichimura
1970 Tenchu / Hitokiri - Hideo Gosha
1970 Mission: Iron Castle / Shinobi no Shu – Kazuo Mori
1970 Zatoichi Meets Yojimbo / Zatoichi to Yojimbo - Kihachi Okamoto
1970 The Ambitious / Bakumatsu - Daisuke Ito
1970 Ambush at Blood Pass / Machibuse - Hiroshi Inigaki
1977 Shogun’s Samurai / Yagyu Ichizoku no Inbo - Kinji Fukasaku
1979 The Bushido Blade - Tom Kotani
1978 47 Swords of Vegnance: Fall of Ako Castle / Akojo Danzetsu - Kinji Fukusaku
1983 Legend of the Eight Samurai / Satomi Hakken-den – Kinji Fukusaku
1986 Gonza the Spearman / Yari no Gonza – Masahiro Shinoda
1989 Zato Ichi / Zatoichi – Shintaru Katsu jako reżyser, twórca scenariusza i odwórca roli głównej
1990 Heaven and Earth / Ten to Chi to / - Haruki Kodokawa
1994 The 47 Ronin / Shijushichinin no Shikaku - Kon Ichikawa
1999 Samurai Fiction: Episod One – Hiroyuki Nakano
2002 The Twilight Samurai / Tasogare Seibei - Yoji Yamada; w 2003 r. film był nominowany do Oskara w kategorii najlepszy film zagraniczny
2003 When the Last Sword Is Drawn / Mibu Gishi-Den – Yojiro Takita
2004 Hidden Blade / Kakushi ken oni no tsume – Yoji Yamada
2006 Love and Honor / Bushi no Ichibun – Yoji Yamada

Nie ma plików w tym folderze