zamosc.jpg

- Jak rozpoczęło się i czym było powstanie zamojskie?

Niemcy w czasie II wojny rozpoczęli realizację planu Generalplanost, który przewidywał deportację i likwidację ludności polskiej początkowo na Zamojszczyźnie a później na innych terenach Polski.

W połowie grudnia 1942 na Zamojszczyznę przybył komendant główny BCh Franciszek Kamiński. Na naradzie z komendantami obwodów Biłgoraj, Zamość i Hrubieszów rozkazał zmobilizować w lasach Puszczy Solskiej duże siły partyzanckie i rozpocząć kontrataki. Miały być przeprowadzane w trzech etapach: zorganizowanie masowej samoobrony, przeciwdziałanie ekspedycjom wysiedlającym i atakowanie wsi zasiedlonych przez kolonistów. Został też przedstawiony plan kontrakcji i samoobrony. W ramach pomocy do kierowania działaniami BCh został skierowany szef oddziałów specjalnych w KG BCh por. Jerzy Mara-Meÿer „Vis”. Był wyszkolonym w Anglii oficerem do walki dywersyjnej. Do pomocy dostał trzech oficerów. O zgrupowaniu sił partyzanckich dowiedzieli się Niemcy. Doszło do pierwszej w Polsce bitwy Batalionów Chłopskich z okupantem, która rozegrała się 30 IX 1942 roku i trwała ponad 6 godzin. W jej wyniku zginęło 8 partyzantów, po stronie niemieckiej było 20 zabitych i 30 rannych. W odwecie Wojda została spalona przez Niemców i 11 mieszkańców zamordowano. Rozpoczęło się powstanie zamojskie w obronie mieszkańców Zamojszczyzny.

Na szeroką skalę palono zasiedlone przez kolonistów wsie. W lutym 1943 na Zamojszczyźnie było zgrupowanych kilka tysięcy partyzantów, nie licząc uczestników chłopskiej samoobrony. Oddziały Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich, Gwardii Ludowej oraz ugrupowania sowieckie żywiołowo atakowały zasiedlane wsie, linie komunikacyjne, posterunki policji oraz formacje i komisje dokonujące wysiedleń. M.in. w nocy z 10 na 11 grudnia Oddział Specjalny BCh Henryka Derweckiego „Sępa” zaatakował wieś Nawóz, paląc gospodarstwa zasiedlone przez kolonistów. Równie szybko uaktywnił się OS BCh dowodzony przez por. Roberta Aborowicza „Azję”. 13 grudnia zaatakował urząd gminy i areszt w Krynicach, uwalniając osoby aresztowane podczas wysiedleń. Między 20, a 25 grudnia partyzanci spalili 10 skolonizowanych wsi (OS BCh Tomasza Madeja „Głaza” spalił doszczętnie wieś Nawóz, a OS BCh „Azji” podpalił wsie: Huta Komarowska i Janiówka). największą tego typu akcją było spalenie wsi Cieszyn w nocy z 25 na 26 stycznia 1943, podczas której zginęło około 160 kolonistów. Zaraz po Bożym Narodzeniu w dniu 27 grudnia 1942 roku pod miejscowością Wojda k. Zamościa, siły Batalionów Chłopskich wspomagane przez żołnierzy Armii Krajowej skoncentrowały swoje wojska. Poza tym, wieczorem 28 grudnia doszło do spotkania z sowieckim oddziałem partyzantów w liczbie 37 ludzi, którzy podporządkowali się polskiemu dowódcy. Byli dobrze uzbrojeni.

Mimo w miarę dobrej współpracy BCh z AK, dochodziło czasami do małych niedociągnięć. Przyczyna tkwiła w tym, że „Powiadomiony w podjętej BCh akcji zbrojnej w obronie – Zamojszczyzny rząd polski w Londynie wyraził obawy, że akcja może wywołać przedwczesne powstanie całego narodu".

30 grudnia I kompania kadrowa BCh oraz sowiecki oddział partyzancki pod dowództwem Wasyla Wołodina „Wołodia” niedaleko wsi Wojda stoczyły pierwsze w historii II wojny światowej starcie partyzanckie o charakterze bitwy. W styczniu 1943 oddziały AK przeprowadziły akcję „Wieniec II” – dokonały około 60 akcji zbrojnych. 1 lutego stoczona została największa bitwa powstania zamojskiego – pod Zaborecznem opór Niemcom stawiło 5 kompania pod ogólnym dowództwem Franciszka Bartłomowicza „Grzmota”. Bitwa zakończyła się całkowitym zwycięstwem partyzantów, a oddziały niemieckie zostały rozbite przy minimalnych stratach własnych (1 zabity, 2 rannych), Niemcy na pół roku zaprzestali wysiedleń.