Józef Ignacy Kraszewski - Dzieje Polski 22 - Banita (1885).jpg

Tom 22 cyklu "Dzieje Polski" przenosi czytelnika do okresu panowania króla Stefana Batorego. To monarcha waleczny, energiczny, doskonały wódz, prowadzący zwycięskie wojny z carem Iwanem. Zwycięskie wyprawy niewątpliwie wzmacniają jego pozycję. Monarcha pragnie nie tylko uczynić z Rzeczypospolitej Obojga Narodów olbrzymie państwo - mocarstwo liczące się w Europie. Nie chce on być "malowanym królem", jego celem staje się także wzmocnienie władzy królewskiej. Ponadto swoją działalność król Stefan opiera na "nowej" magnaterii, pomijając stare rody. Do szczególnie wysokich godności dochodzi Jan Zamoyski, który staje się prawą ręką króla - drugą osobą w państwie. Otrzymuje on wiele wysokich stanowisk, z których najważniejsze to: hetman wielki koronny i kanclerz. Lecz przede wszystkim Zamoyski staje się lojalnym współpracownikiem i wiarygodnym wykonawcą reformatorskich planów królewskich.

Wymienione wyżej czynniki nie podobają się jednak części magnaterii, zawiedzionej polityką wewnętrzną Stefana Batorego. Nie po ich myśli jest wzmocnienie władzy królewskiej i podniesienie do wysokich godności nieznanego wcześniej Jana Zamoyskiego. Formuje się opozycja antykrólewska. Na jej czele stoi m.in. możny ród wielkopolski - rodzina Zborowskich. Szczególnie jeden z młodszych braci Zborowskich - Samuel pała nienawiścią do króla. Ród Zborowskich w znacznym stopniu przyczynił się bowiem do wyniesienia kilka lat wcześniej na tron Stefana Batorego. Jednakże król Stefan obecnie lekceważy Zborowskich. Będący porywczego charakteru Samuel Zborowski knuje podstępną intrygę. Jego celem staje się zamordowanie monarchy i Jana Zamoyskiego. Rozpoczyna się dramatyczna rozgrywka...

Pod względem artystycznym "Banita" raczej nie zalicza się do najwybitniejszych dzieł Kraszewskiego. Utwór fragmentami jest monotonny, akcja toczy się ospale, niektóre opisy, zbyt rozwlekłe, mogą nużyć czytelnika. Jednakże mankamenty owe mają jedynie fragmenty utworu, nie powieść jako całość. W sumie "Banita" jako powieść stanowi doskonały obraz społeczno-polityczno-obyczajowy Rzeczypospolitej w okresie panowania Stefana Batorego.

Podsumowując: utwór nie zalicza się do dzieł wybitnych, lecz jednak trzyma w miarę przyzwoity poziom literacki. Mimo wszystko polecam tę powieść, szczególnie czytelnikom lubiącym Kraszewskiego i miłośnikom powieściopisarstwa historycznego.