Teodor Jeske-Choiński, pseud. M. Bogdanowicz, T. J. Orlicz, Pancerny, Habdank, Łada, Polikrates (ur. 27 lutego 1854 w Pleszewie (Wielkopolska), zm. 14 kwietnia 1920 w Warszawie) – intelektualista, pisarz i historyk, publicysta konserwatywny, krytyk teatralny i literacki.

Życiorys

Był synem urzędnika sądowego Fryderyka Jeske i Franciszki z d. Choińskiej. Pobierał nauki gimnazjach klasycznych w Śremie i Poznaniu, gdzie w 1872 r. otrzymał maturę. Studiował inżynierię drogową na Politechnice we Wrocławiu, filozofię na Uniwersytecie w Pradze i literaturę w Wiedniu. W 1880 r. ożenił się z Ludmiłą z Mikorskich, kompozytorką i śpiewaczką. W latach 1880-1882 publikował stale w "Przeglądzie Tygodniowym", "Nowinach" i "Ateneum". W 1881 r. był prezesem Koła Polskiego oraz założycielem towarzystwa kulturalnego Ognisko Polskie. Po powrocie ze studiów zamieszkał w Warszawie, gdzie na krótko związał się ze środowiskiem pozytywistów. Od 1882 r. był członkiem kolegium redakcyjnego pisma Niwa. W połowie lat 80. XIX w. w wyznawanych przez niego poglądach dokonał się zasadniczy zwrot – stał się czołowym publicystą obozu młodych konserwatystów. W tym czasie podjął współpracę z antysemickimi pismami: "Słowo", "Wiek", "Rola". Od 1889 r. przebywał w Paryżu. W latach 90. XIX w. redagował pismo "Wędrowiec". Od 1910 r. przeniósł się do Lwowa, gdzie do 1914 r. redagował "Kronikę Powszechną". Przez kilka lat był także redaktorem popularnej serii wydawniczej Biblioteki Dzieł Wyborowych, która przybliżała polskiemu czytelnikowi dorobek prozaików polskich i zagranicznych. Po wybuchu I wojny światowej wyjechał do Wiednia. Do Warszawy powrócił w 1915 r.

Twórczość

Jeske-Choiński tworzył "w opozycji" do swego największego rywala (i osobistego przyjaciela zarazem), jakim był Henryk Sienkiewicz. Nie pisał "ku pokrzepieniu serc" i niewątpliwie większą wagę przywiązywał do zgodności treści swych dzieł z faktami historycznymi, ale po to, aby dać wyraz przywiązaniu do tradycyjnych i uniwersalnych wartości europejskich: dziedzictwa antycznego Rzymu, religii katolickiej i cywilizacji łacińskiej. Był autorem ok. 30 powieści, dramatów i nowel o tematyce historycznej i współczesnej. Ogólnoeuropejski wymiar twórczości Jeske-Choińskiego był uzupełnieniem twórczości Sienkiewicza, który skupiał się na wymiarze "narodowym".

Największą i nieprzemijającą wartość z jego literackiej spuścizny mają powieści historyczne, które przyniosły autorowi popularność. Był pisarzem, który podejmował tematy uniwersalne, chętnie sięgał do czasów starożytnego Imperium Rzymskiego, opisując walkę toczoną przez pierwszych chrześcijan ze stronnikami porządku rzymskiego, broniącymi swych starożytnych bogów. Pierwsza z nich to Gasnące słońce. Powieść z czasów Marka Aureliusza (1895), kolejna to Ostatni Rzymianie. Powieść z czasów Teodozjusza Wielkiego (1897). Żadna z tych powieści nie została przyjęta przychylnie przez krytykę. Przeciw autorowi wysuwano zarzut, iż wysławia w nich czcicieli bóstw pogańskich, a zwycięstwo chrześcijaństwa sprowadza do gry namiętności ludzkich, z pobudkami najpospolitszymi i najniższymi. Przeciwnicy nie dostrzegli tego, co było najważniejsze dla autora – zaakcentowania więzi łączących starożytną cywilizację antyczną z cywilizacją chrześcijańską.

Poglądy

Jeske-Choiński był pisarzem, który jako pierwszy w literaturze Polskiej postawił tezę, że gmach cywilizacji europejskiej opiera się na czterech filarach: filozofii greckiej, prawie rzymskim, religii chrześcijańskiej i germańskiej instytucji królestwa. Rozważając zagadnienie upadku Cesarstwa Rzymskiego odrzucał pogląd w rodzaju "Rzym skończył się". Będąc miłośnikiem antyku, bronił opinii, że wraz z upadkiem pogańskiego Rzymu wypełniło się jego prawdziwe przeznaczenie, polegające na przechowaniu dawnego ładu trwałych grecko-rzymskich fundamentów, mających posłużyć następcom – nowym Rzymianom – do wzniesienia gmachu Europejskiej Cywilizacji Chrześcijańskiej.

Powieścią, która przyniosła Jeske-Choińskiemu międzynarodową sławę, była Tiara i korona (1900). To dwutomowe dzieło odtwarzało dzieje konfliktu, jaki w XI w. podzielił średniowieczną Europę: Papiestwa, reprezentowanego przez Grzegorza VII i Cesarstwa Henryka IV. Na stronach tej powieści uwidacznia się postawa autora, który dążył do obiektywnej i bezstronnej oceny obu stron. Wiele uwagi w swojej twórczości poświęcił on także innemu tragicznemu wydarzeniu z historii europejskiej – rewolucji francuskiej. Odzwierciedleniem jego historiozoficznych poglądów na ten temat była trylogia: Błyskawice (1907), Jakobini (1909) i Terror (1911), w której obnażał rozkład moralny ówczesnego społeczeństwa francuskiego i ohydę rewolucji. Została ona poprzedzona znakomitym studium o charakterze popularnonaukowym, zatytułowanym Psychologia Rewolucyi Francuskiej (1906). Autor głosił w nim pogląd o konstruktywnym wymiarze konserwatyzmu i potępiał jednocześnie wszelkie formy radykalizmu politycznego.

Jeske-Choiński nie ignorował w swej twórczości tematyki polskiej. Dowodem tego były powieści o tematyce współczesnej autorowi: Trzeźwi (1885), Narwańcy (1888), oraz historyczne: Po złote runo (1892), O mitrę hospodarską (1904) – powieść historyczna z XVI stulecia, której akcja rozgrywa się w realiach Rzeczypospolitej ostatnich Jagiellonów. Pisząc swe powieści, które, czego nie ukrywał, były wymierzone ideowo przeciw dominującym modom współczesnego świata (były one tłumaczone na wiele języków obcych i cieszyły się dużą poczytnością), podkreślając starą prawdę, że jeżeli życie społeczne przestaje opierać się o trwałe zasady moralne, to także prawo przestanie być przestrzegane, co w konsekwencji spowoduje upadek państwa. Przesłaniem powieści Jeske-Choińskiego była pochwała prawdziwego, zdrowego ducha Europy, przejawiająca się w podejmowanej tematyce, dotyczącej najważniejszych wydarzeń w dziejach cywilizacji: zwycięstwa chrześcijaństwa w starożytnym Rzymie, średniowiecznego konfliktu między Papiestwem a Cesarstwem, czy upadku porządku starej Europy spowodowanego przez rewolucję francuską.

Dorobek literacki Jeske-Choińskiego został przez XX w. krytyków literatury skazany na zapomnienie, ponieważ przeciwstawiał się on uznanym powszechnie trendom "postępowym" i współczesnemu mu modernistycznemu klimatowi końca wieku. Cały swój pisarski kunszt i zdolności poświęcił on w obronie tradycyjnych wartości, w których umiłowaniu był wychowany i którym pozostał wierny przez całe życie. Krytykował modernistyczną wizję nowego człowieka wyzutego z moralności i zobowiązań społecznych, odwracającego się od dziedzictwa kulturowego, religii i tradycji. Przemiany związane z epokami pozytywizmu i następującego po nim modernizmu chętnie porównywał do czasów upadku starożytnego Imperium Rzymskiego. Poglądy te znalazły odzwierciedlenie w studiach: Na schyłku wieku (1894), Rozkład w życiu i literaturze (1895) oraz Dekadentyzm (1905). Jako głęboko wierzący katolik, zwalczał przejawy dekadencji w życiu społecznym i obyczajowym, występował też stanowczo przeciwko rozwijającemu się ruchowi socjalistycznemu, czego wyrazem był m.in. pamflet utrzymany w konwencji antyutopii Po czerwonym zwycięstwie. Jako uznany krytyk i pisarz miał duże możliwości oddziaływania i jego głos był donośny.

Postawa Jeske-Choińskiego przysporzyła mu rzesze wrogów. Jego przeciwnicy obdarzali go inwektywami, z których "rzecznik klerykalizmu" i "herold obskurantyzmu" należały do najłagodniejszych. Pisarz dodatkowo naraził się krytyce, gdyż nie przestrzegał panujących w ówczesnej literaturze charakterystycznych dla niej standardów, bez kompleksów tworzył nie tylko dla polskich czytelników, lecz także dla obcych. Wiele lat później, w rządzonej przez komunistów Polsce jego pisarstwo również nie było dobrze widziane, a rozpowszechnione wówczas negatywne i z gruntu fałszywe sądy o nim ugruntowały się na tyle mocno, że mimo upadku systemu z powodzeniem funkcjonują dalej w niepodległej III Rzeczypospolitej. Jednym z przykładów tego jest fragment hasła biograficznego Jeske-Choińskiego z Wielkiej Encyklopedii Multimedialnej, opracowanego na podstawie Słownika Encyklopedycznego – Język polski, autorstwa Elżbiety Olinkiewicz, Katarzyny Radzymińskiej i Haliny Styś (Wyd. "Europa", Warszawa 1999):

Dał się poznać jako nieprzejednany obrońca poglądów zachowawczo-klerykalnych, nie akceptował żadnych zmian w literaturze, sztuce czy obyczajach, jego pogląd na świat miał wszelkie znamiona katastrofizmu.

Antysemityzm Jeske-Choińskiego

Osobnym rodzajem literackiej aktywności Jeske-Choińskiego była publicystyka krytyczno-literacka, obejmująca kilka tysięcy szkiców i artykułów prasowych. To on był autorem terminu pozytywizm, określającego całość polskiego życia kulturalnego od lat 60. do 80. XIX w. W poglądach politycznych był on konserwatystą, którego światopogląd ewoluował ku nacjonalizmowi, pozostając w wyraźnej opozycji do dominującej wówczas opcji konserwatywno-ugodowej. Jak sam napisał po latach, jego program młodokonserwatywny był tożsamy z tym, jaki wówczas prezentowała prawica narodowo-demokratyczna. Elementem, który zbliżał Jeske-Choińskiego do narodowej demokracji, było zainteresowanie problematyką żydowską – był on jednym z pierwszych polskich intelektualistów, którzy zwrócili uwagę na to skomplikowane zagadnienie (należy przypomnieć, że przełom wieków XIX i XX był okresem niekontrolowanego napływu na ziemie polskie Żydów rosyjskich, tzw. Litwaków). Stosunek Jeske-Choińskiego do Żydów był niechętny wyrażający się w przekonaniu o konieczności obrony cywilizacji chrześcijańskiej przed rozkładową działalnością społeczności żydowskiej. Tematykę tę rozwijał w książkach: Poznaj Żyda (1912), Historia Żydów w Polsce i in. Dzięki ogromnej pracy w archiwach kościelnych zebrał materiał do pracy poświęconej procesowi chrzczenia Żydów w Polsce, wydanej pt. Neofici polscy.

Późniejsze wydania Jeske-Choińskiego

Jeske-Choiński pozostaje nadal pisarzem w Polsce niemal zapomnianym, mimo iż co jakiś czas któreś z jego dzieł jest publikowane. W latach pięćdziesiątych nakładem katowickiego wydawnictwa "Śląsk" zostały ponownie wydane Gasnące słońce (1957) i Ostatni Rzymianie (1958). Powieść tę wznowił w 1989 r. warszawski Instytut Prasy i Wydawnictwo "Novum". W tym samym roku ukazała się Tiara i korona. Nieco wcześniej, w 1983 r. nakładem drugoobiegowej Officyny Liberałów została wydana powieść Po czerwonym zwycięstwie.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Teodor Jeske – Choiński - urodzony w Pleszewie 27 lutego 1853 roku (choć podawany jest rok 1854) w rodzinie prawdopodobnie niemieckiego pochodzenia. Absolwent miejskiej szkoły katolickiej. Następnie nauki gimnazjalne pobierał w Śremie i Poznaniu. Studiował na uniwersytetach we Wrocławiu, Pradze i Wiedniu. W roku 1876 opublikował swój pierwszy utwór Cztery fantazje pod pseudonimem M. Bogdanowicz. W 1880 roku zawarł związek małżeński z ziemianką Ludmiłą Mikarską. Po zakończeniu nauki, w 1882 roku osiadł w Warszawie, gdzie zajmował się pracą dziennikarską i pisarską. Podczas dziesięcioletniego pobytu w stolicy napisał ponad dwa tysiące artykułów. W roku 1910 pojechał do Lwowa, gdzie został redaktorem Kroniki Powszechnej. Przez pewien czasu przebywał także w Wiedniu. Od 1915 roku mieszkał znów w Warszawie, gdzie zmarł 14 kwietnia 1920 roku. Teodor Jeske Choiński znany jest jako autor książek: Pozytywizm warszawski i jego główni przedstawiciele; Po latach dwudziestu pięciu; Żydzi na tułactwie; Żyd w powieści polskiej, dramatów: Na straconym posterunku, Ostatni akt, powieści: Z miłości, Ballada jakich wiele, Stłumione skry, Nad Wartą, W pętlach.

Dorobek literacki Jeske-Choińskiego (używał też pseudonimów: M. Bogdanowicz, T. J. Orlicz, Pancerny, Habdank) został przez XX-wiecznych krytyków literatury skazany na wieczne zapomnienie. Stało się tak dlatego, iż przesłanie całej jego bogatej twórczości – a trzeba zaznaczyć, iż należał on do autorów wyjątkowo utalentowanych, a zarazem niezwykle płodnych – nie było w najmniejszym nawet stopniu zgodne z duchem „czasów nowych”. Potępiał on bowiem w stanowczy sposób współczesny mu modernistyczny klimat tzw. końca wieku (fr. fin de siècle). Jako głęboko wierzący katolik, toczył on nieustającą, zaciekłą walkę z wszelkimi przejawami dekadencji w życiu społecznym i obyczajowym i z takowymi nowinkami w literaturze i sztuce (dlatego też jego wrogowie obdarzali go inwektywami w rodzaju „rzecznika klerykalizmu”, „herolda obskurantyzmu” czy też „programowego antysemity” – chociaż pisał on o żydach wyłącznie jako o wyznawcach judaizmu, a więc religii zdecydowanie wrogo ustosunkowanej do rzymskiego katolicyzmu i do chrześcijaństwa w ogóle). Głosił też katastroficzny pogląd o zmierzchu Europejskiej Cywilizacji Chrześcijańskiej, porównując swoją epokę do czasów upadku starożytnego Imperium Romanum. Poglądy te znalazły odzwierciedlenie w studiach: Na schyłku wieku (1894), Rozkład w życiu i literaturze (1895) oraz Dekadentyzm (1905). Nietrudno zauważyć, iż nie mieściły się one w sferze tak ówczesnej, jak i dzisiejszej tzw. politycznej poprawności...