Powstanie Styczniowe 1863 (galeria)

Kilka refleksji o Powstaniu Styczniowym


Partyzancki charakter walki o niepodległość, która w 1863 roku objęła Królestwo Polskie i część wschodnich kresów dawnej Rzeczypospolitej, nie sprzyjał wielkim bitwom i spektakularnym akcjom zbrojnym. Powstańcom nie udało się opanować żadnego większego miasta; nawet jeżeli zajmowali jakąś miejscowość, w obliczu miażdżącej przewagi armii najmniej drugie tyle wtrąconych do więzień i zesłanych w głąb Rosji? Ograniczenie się wyłącznie do martyrologii nie byłoby rzeczą właściwą. Jak słusznie zauważył Stefan Kieniewicz, “powstanie styczniowe… trwało najdłużej, wciągnęło w swą orbitę największe masy ludzi, znalazło najliczniejszych sojuszników cudzoziemskich”. W istocie same tylko walki partyzanckie trwały ponad 15 miesięcy, znacznie dłużej niż regularne kampanie z lat 1794 i 1831, a należałoby do nich doliczyć dwuletni okres politycznego wrzenia – manifestacji patriotycznych i przygotowań do wystąpienia zbrojnego. Przez leśne oddziały przeszło około 200 tysięcy ludzi, a kilkakrotnie więcej, niekiedy też z narażeniem życia, wspomagało ich i uczestniczyło w pracach organizacji narodowej. Mimo, że walki toczyły się wyłącznie na ziemiach zaboru rosyjskiego, tajna administracja powstańcza działała również w zaborze pruskim i w Galicji, skąd przybyło kilkanaście tysięcy ochotników. Cudzoziemców, którzy wzięli bezpośredni udział w starciach zbrojnych, było zaledwie kilkuset, ale przez cztery lata sprawa polska należała do tematów bardzo często poruszanych w europejskiej prasie i cieszyła się powszechną sympatią. W obronie narodowych praw Polaków występowały parlamenty i rządy różnych krajów – na wiosnę 1863 roku w dyplomatycznej interwencji w Petersburgu oprócz Wielkiej Brytanii, Francji i Austrii wzięły także udział między innymi Szwecja i Hiszpania. Nie wybuchła jednak wojna europejska, której spodziewali się “biali” ani rewolucja w Rosji, na którą liczyli “czerwoni”. Sytuacja taka ukształtowała się dopiero po przeszło pięćdziesięciu latach – i wtedy Polska odzyskała niepodległość.
Długotrwałe walki z lat 1863–1864 były wyjątkowo zacięte. Poprzedzał je kilkuletni okres radykalizacji postaw politycznych, który nastąpił po czasach marazmu i rezygnacji, spowodowanych rozgromieniem konspiracji patriotycznych epoki Wiosny Ludów. Wzrost wpływów niepodległościowych radykałów, nierzadko zarazem rzeczników gruntownych przemian społecznych, miał kilka przyczyn. Po pierwsze, dorastało nowe pokolenie ziemiańskiej, inteligenckiej, częściowo również mieszczańskiej młodzieży, które nie pamiętało wcześniejszych klęsk, a wychowane zostało w kulcie wielkości Polski i poległych za jej wolność bohaterów. Po drugie, schyłek lat 60. XIX wieku przyniósł sukces Włochom walczącym o niepodległość i zjednoczenie; wydatnej pomocy udzielił im Napoleon III, utrzymujący przyjazne stosunki z polskimi emigrantami politycznymi. Po trzecie wreszcie Rosja, osłabiona po przegranej w 1856 roku wojnie krymskiej, wkroczyła w epokę reform i względnej liberalizacji. Rozpoczęły się lata zawiedzionych nadziei, ale i zwiększonych możliwości działania w organizacjach społecznych, na wyższych uczelniach, a także w ramach Kościoła katolickiego. W tej atmosferze w roku 1860 rozpoczęły się w Warszawie manifestacje religijno-patriotyczne, które niebawem przeniosły się również na prowincję. Po uroczystych mszach upamiętniających rocznice wydarzeń z czasów Powstania Listopadowego, śmierć Zygmunta Krasińskiego, księcia Adama Czartoryskiego czy Joachima Lelewela, rozpoczynano pochody z narodowymi sztandarami, śpiewano hymn “Boże, coś Polskę” i inne patriotyczne pieśni. Demonstracje te, które przyciągały tysiące uczestników, były organizowane przez – nieliczne zrazu – tajne kółka rozgorączkowanej młodzieży. Pacyfikowały je, nieraz krwawo, carska Komitet Centralny Narodowy reprezentował kierownictwo obozu “czerwonych”, w którym niewielu było zawodowych wojskowych, przeważali bowiem młodzi inteligenci. Jedyny z jego członków o dużych militarnych kompetencjach, Jarosław Dąbrowski, kapitan carskiej armii i absolwent elitarnej Akademii Sztabu Generalnego, został aresztowany już w sierpniu 1862 roku. Jego koledzy uznali za nierealny opracowany przezeń plan zajęcia warszawskiej Cytadeli, zakładający współpracę z członkami rewolucyjnej organizacji, działającej wśród załogi tej twierdzy. Skądinąd organizacja ta nigdy nie była silna, zaś w tym momencie została właściwie zupełnie rozbita. Nie wracano też do wcześniejszego o przeszło rok projektu Ludwika Mierosławskiego, który kojarzyć się może z metodami działania dzisiejszych terrorystów. Mierosławski proponował mianowicie, żeby pod pozorem pokojowej manifestacji wtargnąć na warszawski Zamek, porwać rezydującego tam carskiego namiestnika oraz innych dygnitarzy rosyjskich wraz z rodzinami i pognać ich w kierunku Cytadeli, by wymusić poddanie jej spiskowcom. Ogromne zapasy broni i amunicji przechowywane za murami twierdzy przesądziłyby zapewne o początkowym przynajmniej sukcesie Powstania. O ile wiadomo, ten awanturniczy scenariusz nigdy nie był poważnie brany pod uwagę, nie tyle ze względu na obiekcje moralne, co na trudności techniczne.
Przygotowania militarne podjęte przez kierownictwo “czerwonych” trudno uznać za sukces. Przyspieszono je w dramatycznych okolicznościach, po ujawnieniu Powstaniu kilka dni oddechu, przeznaczonych na mobilizację kolejnych oddziałów. Przejściowo zajęto szereg miejscowości, których mieszkańcy witali zwykle z entuzjazmem narodowe władze. Bezprzykładna determinacja znacznej części polskiego społeczeństwa sprawiła, że mimo krwawych strat i coraz brutalniejszych represji wroga, mimo stosowania przezeń zasady odpowiedzialności zbiorowej, w ciągu półtorarocznej walki zawiązało się około 800 oddziałów partyzanckich, które stoczyły ponad 1200 bitew i potyczek, w większości zakończonych klęską.
Tak długi i zażarty opór możliwy był wyłącznie dzięki fenomenowi istnienia dobrze zorganizowanego i funkcjonującego polskiego państwa podziemnego. Podstawą powstańczej administracji była rozbudowywana w ciągu 1862 roku administracja cywilna, liczniejsza aniżeli dochodu). Niezależnie od nich napływały liczne dobrowolne wpłaty. Sprawnie funkcjonowały służby zajmujące się łącznością i pocztą, w których niemałą rolę odgrywały kobiety. To między innymi dzięki nim tajne władze centralne mogły w miarę skutecznie wydawać rozkazy, przekazywać nominacje oficerskie, mianować cywilnych i wojskowych naczelników powiatów i województw. W teren docierały też pieniądze, akty prawne i instrukcje. W drugą stronę Dużą wagę przywiązywano do powstańczej służby zdrowia. Liczni księża współpracujący z organizacją narodową oprócz opieki duszpasterskiej pełnili wiele innych funkcji, niezbędnych do przetrwania konspiracji. Zdarzało się także, iż przyłączali się do leśnych oddziałów i to nie tylko w roli kapelanów, lecz również dowódców – jak na przykład Antoni Mackiewicz czy Stanisław Brzóska.
Ogromne znaczenie miała współpraca Polaków zatrudnionych w rosyjskiej administracji i policji. Dzięki nim Komitet Centralny Narodowy, a następnie Rząd Narodowy informowany był o wszystkich ważniejszych zamierzeniach przeciwnika. Polscy urzędnicy przekazali między innymi informacje o przygotowaniach do “branki” i o jej terminie. Wielu z nich w okresie trwania walk pełniło służbę o charakterze ściśle wywiadowczym. Niektórzy, zagrożeni dekonspiracją, zasilali następnie powstańcze szeregi. Dużym sukcesem było zagarnięcie na rzecz Powstania Kasy Głównej Królestwa Polskiego w czerwcu 1863 roku. Personel tej instytucji w biały dzień wywiózł dorożkami z jej siedziby przy Placu Bankowym w Warszawie kilka milionów rubli. W tej sytuacji kruszył się system trzymania Polaków w ryzach rękoma ich rodaków. Petersburg został zmuszony do obsadzania wszystkich stanowisk zaufanymi Rosjanami, którzy nie znali miejscowych stosunków i służbę w Królestwie Polskim podejmowali w warunkach znacznego osobistego zagrożenia. Zmieniło się to dopiero po stłumieniu Powstania wiosną 1864 roku.

profesor Uniwersytetu Warszawskiego dr hab. Andrzej Szwarc

1863 Historia	Artur Grottger	Biżuteria z ok. POWSTANIA STYCZNIOWEGO
Broń powstańcza i umundurowanie	J.Chełmoński	Jacek Malczewski
Kawaleria z Powstania Styczniowego	Maksymilian Gierymski	Pocztówki z okresu Powstania Styczniowego
Prezentacja przebiegu POWSTANIA	Przywódcy Powstania 1863	Rota przysiegi powstancow 1863
Ryciny 1863	Szwadron (film)	T.Ajdukiewicz
Żuawi Śmierci

• Pobierz folder
• Zachomikuj folder