Jerzy Ficowski. Poeta pogranicza

Życiorysem Jerzego Ficowskiego można by obdarzyć kilka osób. Był pisarzem, poetą, tłumaczem, etnografem, historykiem sztuki. Badaczem i znawcą twórczości Brunona Schulza, Papuszy oraz Witolda Wojtkiewicza.

Urodził się 4 września 1924 roku w Warszawie.
Okres okupacji
Ficowski – chłopak z inteligenckiej rodziny – musi we wrześniu 1939 roku przerwać naukę w gimnazjum im. Zamoyskiego. Uczy się na tajnych kompletach, nawiązuje kontakt ze środowiskiem konspiracyjnym w podwarszawskich Włochach, zaciąga się do Armii Krajowej. W 1943 roku zostaje aresztowany i zamknięty na Pawiaku. Udaje mu się zbiec. Walczy w powstaniu warszawskim (na Mokotowie, w pułku „Baszta”), trafia do obozów jenieckich w Niemczech, ale ponownie udaje mu się uciec i w 1945 roku wraca do Warszawy. Studiuje socjologię i filozofię na Uniwersytecie Warszawskim.

Okres cygański
W 1948 roku zadebiutował tomikiem wierszy Ołowiani żołnierze. W tym okresie zafascynowała go również kultura cygańska. Przez kilka lat wędrował po Polsce z taborami cygańskimi. Poznał język, zwyczaje i życie codzienne tej społeczności. Był to zarazem sposób na ukrywanie się przed agentami Urzędu Bezpieczeństwa. To Ficowski odkrył dla polszczyzny pieści cygańskiej poetki Bronisławy Wajs, zwanej Papuszą. To on jest autorem słów słynnego przeboju Jadą wozy kolorowe. O Cyganach pisał między innymi w książkach: Cyganie polscy (1953) i Cyganie na polskich drogach (1965). W 1949 roku został przyjęty do angielskiego prestiżowego towarzystwa Gypsy Lore Society, które zajmuje się badaniem folkloru cygańskiego. Kontakty z Cyganami wywarły wpływ na jego twórczość, w jego wierszach można dostrzec ślady cygańskich pieśni.

Warto pamiętać, że publikacja po polsku wierszy Papuszy stała się przyczyną dramatycznych wydarzeń. Ze względu na ujawnienie tajemnicy języka wobec nie-Cygana starszyzna uznała ją za zdrajczynię. Również Ficowskiego napiętnowano. Mimo to przyjaźń między Papuszą, a „Braciszkiem Sownakuno” – jak go nazywała – przetrwała. Pisali do siebie listy, utrzymywali regularny kontakt.

Okres działalności opozycyjnej
W grudniu 1975 roku Ficowski został jednym z sygnatariuszy „Memoriału 59”, w którym sprzeciwiano się zmianom w konstytucji. Trzy lata później wstąpił do Komitetu Obrony Robotników. Do 1980 roku jego twórczość była objęta zakazem druku.

Okres fascynacji Schulzem (i nie tylko)
Jedną z największych fascynacji Ficowskiego był Bruno Schulz. Zgłębiał tajemnice jego twórczości i biografii. To zainteresowanie zaowocowało dwiema książkami monograficznymi: Regiony wielkiej herezji ukazały się w 1967 roku, a Okolice sklepów cynamonowych – w 1986 roku. Dziś zalicza się je do najważniejszych źródeł wiedzy o pisarzu z Drohobycza.

Ficowski był także znawcą ludowej poezji żydowskiej, wydał ją w antologii Rodzynki z migdałami (1964). Przełożył na polski – na podstawie tłumaczenia filologicznego Jana Leńskiego – Pieśń o zamordowanym narodzie żydowskim Icchaka Kacenelsona. Tłumaczył również utwory hiszpańskiego poety Frederika Garcii Lorki i rosyjskie wiersze Bolesława Leśmiana. Jedną z jego ostatnich fascynacji stanowił malarz Witold Wojtkiewicz, napisał o nim książkę W sierocińcu świata, wydaną w 1993 roku.

Człowiek Pogranicza
W 1999 roku Ficowski został uhonorowany tytułem „Człowiek Pogranicza”, przyznawanym przez sejneński ośrodek Pogranicze. W uzasadnieniu przyznania tytułu można było przeczytać między innymi: „Z niezwykle bogatego dorobku Jerzego Ficowskiego szczególnie ważna jest dla nas poezja przeniknięta duchem pogranicza, jego pionierska pasja poznania i popularyzowania historii i kultury Cyganów w Polsce, jego wysiłek na rzecz przyswojenia językowi polskiemu kultury jidysz oraz pamięci o Szoa, a także odkrycia i zgłębienia tajemnic życia i twórczości Brunona Schulza”.

A Ficowski, odbierając nagrodę, powiedział: „Stawiłem się tutaj z całym bagażem żywota mojego. Wynurzają się z chaosu różne oblicza i imiona rzeczy: motyle, szerszenie, ważki, głosy i barwy ptaków, Bruno Schulz – herezjarcha pokątny, Leśmian – piewca bezsilnej wszechmocy… Przewodnicy mitu – wsiowe piastunki i leśni piastuni bajek… Moje rodzeństwo najbliższe: bracia Żydzi, bracia Cyganie… I inni, i inne, i wszystko, z czym połączyło mnie życie”.

I poeta
Oczywiście nie można też zapominać o twórczości poetyckiej Jerzego Ficowskiego. Początkowo pisał po wpływem wierszy Juliana Tuwima, później nawiązywał do awangardy międzywojennej, operował językiem groteski i elementami świata baśniowego. Z czasem w jego poezji coraz wyraźniejsze stawały się refleksje o tematyce społecznej, etycznej i moralnej. W 1980 roku wydał poświęcony Zagładzie tomik Odczytanie popiołów, który zilustrował Marc Chagall. O pisaniu mówił w jednym z wywiadów: „Poezja nie jest zajęciem. To odświętne chwile. Wiersz się zdarza”.

Jerzy Ficowski zmarł w 9 maja 2006 roku. Został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie.