SANKTUARIUM I OPACTWO OBLATÓW NA ŚWIĘTYM KRZYŻU.jpg

Święty Krzyż: sanktuarium Drzewa Krzyża Świętego
Święty Krzyż: kościół Świętej Trójcy
Bazylika Mniejsza

Kościół, który znajduje się na Łysej Górze od ponad tysiąca lat, miał różne kształty architektoniczne - począwszy od rotundy poprzez świątynię romańską, gotycką, barokową aż do neoklasycznej.

Obecny kościół, trzeci na tym miejscu, wzniesiony został w latach 1781-1789 wg planu Józefa Karsznickiego w stylu barokowo-klasycystycznym. Murowany z cegły, orientowany, jednonawowy, na planie prostokąta.

Elewacja kościoła to prawdopodobnie kopia któregoś z kościołów włoskich (św. Scholastyki w Subiaco). Fasada zachodnia z ciosu, późnobarokowa, pięcioosiowa, o dwóch kondygnacjach. Oś środkowa szersza, akcentowana dużymi arkadowymi wnękami. W dolnej wnęce umieszczone jest główne wejście do kościoła, ujęte w portal z szarego marmuru. Brak barokowego zwieńczenia, bo tu właśnie wznosiła się piękna wieża zniszczona w czasie pierwszej wojny światowej w 1914 r.

Wnętrze kościoła klasycystyczne, na rzucie dwóch prostokątów o zaokrąglonych narożnikach. Nawa główna trójprzęsłowa, sklepienie kolebkowo-krzyżowe.

Na ścianach malowidła: obraz umierającego św. Józefa, św. Emeryka w rozmowie z aniołem, a także św. Scholastyki w rozmowie z bratem Benedyktem – założycielem benedyktynów .

Ołtarz główny klasycystyczny z obrazem Trójcy Przenajświętszej, dzieło Franciszka Smuglewicza. Kuliste tabernakulum, oparte na snopie pszenicy i zwieńczone winogronami (symbole Eucharystii) podtrzymują dwaj cherubini.

Z obu stron prezbiterium umieszczono dwurzędowe stalle - ozdobne ławy dla zakonników, o skromnej dekoracji snycerskiej z XVIII wieku. Tej roboty są też dwa konfesjonały i ławki w kościele.

Właśnie w prezbiterium przez wieki koncentrowało się życie religijne benedyktynów. Św. Benedykt zalecił swoim uczniom, aby dążyli do świętości poprzez liturgię: przede wszystkim Eucharystię, ale także pacierze, które odmawiali lub śpiewali według specjalnego ceremoniału.

W środku kościoła znajduje się wejście do podziemi, w których pochowano zwłoki zakonników zmarłych po 1766 roku.

Najstarsze partie kościoła zachowały się w krużganku, którego ramiona tworzą zamknięty czworobok obiegający wirydarz. Zbudowany w XV wieku w stylu gotyckim z fundacji Kazimierza Jagiellończyka i kardynała Zbigniewa Oleśnickiego.

Południowym ramieniem krużganku biegnie fragment architektury romańskiej, pozostałość z dawnego kościoła, specjalnie wyeksponowana przy remoncie poprzez zdjęcie tynków.

W krużganku warto zobaczyć zwłaszcza: tablicę z historią sanktuarium, ołtarz z 1766 r. poświęcony zmarłym benedyktynom, których kości przeniesiono wówczas z podziemi (wymieniono, że od Roku Pańskiego 1006 na Świętym Krzyży pochowano: opatów 82, przeorów 275, zakonników 1080)

Tuż przy wejściu do kościoła współczesne, murowane epitafium poświęcone pamięci księży oblatów świętokrzyskich zmarłych w czasie wojny.

W zakrystii można obejrzeć zabytkowe szaty liturgiczne: ornat i dwie dalmatyki XV wieku oraz ornaty z XVII i XVIII w.
Data założenia klasztoru benedyktynów na Łysej Górze nie jest znana. Tradycja benedyktyńska utrwalona przez opata Katarzynkę w monografii Powiesi Rzeczypospolitej, a powtórzona przez Długosza w Dziejach Polski, przypisuje fundacje Bolesławowi Chrobremu w 1006 roku. Natomiast opat Maciej z Pyzdr (II połowa XV w.) umieścił notatkę na marginesie Rocznika Świętokrzyskiego, że klasztor na Łysej Górze został założony w 1020 roku (M.P.H. tom El, str. 57). Fakt założenia klasztoru został ujęty w poetyckie opowiadanie o Św. Emeryku. Królewicz Emeryk, jak głosi legenda będąc w Polsce w 1006 roku u grobu Św. Wojciecha, polował w Górach Świętokrzyskich. Urzeczony, jak pisze Długosz, niezwykłością i starożytnością miejsca jak najbardziej odpowiedniego dla sług bożych oddanych kontemplacji, prosił Bolesława, by ufundował klasztor. Długosz z wielką ostrożnością wykorzystuje legendę. U kronikarzy benedyktyńskich jest ona bardzo rozbudowana. Oczywiście, legenda ta nie pokrywa się z faktem historycznym. Odwiedziny Polski przez Emeryka w 1006 r. należy odrzucić, gdyż urodził się on dopiero w 1007 roku. Królewicz węgierski mógł więc odwiedzić Polskę w późniejszym terminie. Emeryk - Imre był jedynym synem Stefana I, króla Węgier. Od najmłodszych lat brał udział w objazdach kraju, obradach z komesami i wyprawach wojennych. Ojciec w ten sposób przygotowywał go do przyszłych obowiązków monarchy. „Rocznik Świętokrzyski" opowiada: Król Stefan spłodził syna imieniem Emeryk i po dziesięciu lutach zawarł przyjaźń z Mieszkiem II, królem polskim, w następstwie której Emeryk, jakoby przymuszony przez ojca i wielmożów, pojął za żonę córkę Mieszka. Przybył tedy do Gniezna i Poznania z małżonką dziewicą i dziewicą ją aż do śmierci zostawił. Polując na jelenie z królem Mieszkiem w okolicy Kielc miał widzenie anielskie, na skutek którego osobiście udał się na Łysą Górę i klasztorowi tudzież braciom Św. Benedykta ofiarował Święty Krzyż, który nosił. (M.P.H. tom III, s. 57). „Rocznik Hildesheimski" podaje natomiast pod rokiem 1031, że Henryk-Emeryk, syn króla Stefana zginął na polowaniu śmiertelnie przez dzika raniony. Notatka ta wraz z zapiskami „Rocznika Świętokrzyskiego " może stanowić pełną relację tych niefortunnych zaręczyn zakończonych śmiercią Emeryka na polowa¬niu w Górach Świętokrzyskich. Współcześni historycy czas założenia opactwa przesuwają na początek XII wieku i twierdzą, że fundatorem był Bolesław Krzywousty. Opierają się na relacji biskupa Boguchwała, który opisując czyny Bolesława Krzywoustego zanotował w I połowie. XIII wieku: Tamże bowiem Boleslaw opactwo zakonu Sw. Benedykta na Łysej Górze pobożnie ufundował na cześć Trójcy Przenajświętszej. Dodatkowe potwierdzenie najstarszego przekazu znajdujemy w zachowanych świętokrzyskich dokumentach pergaminowych z roku 1427, gdzie wymienia się jako fundatora księcia Bolesława i rycerza Wojsława. Wojsław, krewny Sieciecha i wychowaw¬ca Krzywoustego, wymieniony też jest w zapisach późniejszych. Król Bolesław Krzywousty wzniósł jednonawowy kościół w stylu romańskim8. Z tej świątyni zachował się do naszych czasów jedynie fragment muru w północnej ścianie obecnego kościoła od strony krużganków. W wieku XVIII przy roz¬biórce romańskiej świątyni znaleziono w fundamentach brakteaty (rodzaj monety z bardzo cienkiej blaszki opatrzonej stemplem odbitym tylko z jednej strony) z napisem B ole slaus. Panował dawniej zwyczaj, że w fundamentach w miejsce dokumentu zamurowywano obiegowe monety.