kapusta_kurpiowska.jpg

Wigilia i święta na Kurpiach. Już na kilka tygodni przed Bożym Narodzeniem na Kurpiach rozpoczynały się intensywne przygotowania do świąt. Od pierwszej niedzieli Adwentu w kurpiowskich chatach, podczas tzw. świętych wieczorów, kobiety wykonywały świąteczne ozdoby domu i na choinkę. Na święta wszystkie kurpiowskie chałupy musiały być świeżo bielone i dekorowane bibułkowymi firaneczkami. Na ścianach Kurpianki zawieszały papierowe wycinanki - dudki, drzewka i leluje. Piekły z ciasta byśki i nowe latka, robiły nowe firanki i świąteczne wycinanki.


Do dziś, choć skromniej, ozdabia się również tzw. święty kąt - jest to stół lub półka, nakryta specjalnym obrusem przyściennym, na którym ustawia się figurkę Chrystusa Frasobliwego lub krucyfiks, a po jego bokach bibułkowe bukiety. W wigilię po południu Kurpie stroili choinkę. "Początkowo był to ustawiony w kącie snop słomy, później sosna zawieszana u sufitu". Na choinkach wieszano ozdoby z bibuły i włóczki oraz świeczki w wykonanych własnoręcznie lichtarzykach.


Bogata na Kurpiach jest zwłaszcza tradycja wigilijna. Od samego rana rodzina zachowywała ścisły post, a kolacja wigilijna była znacznie skromniejsza niż obecnie. Na wigilijnym stole Kurpie stawiali śledzie, kapustę kwaszoną, kasze i kluski z makiem, często też zupę owocową z kluskami i miodem. Na ryby mogli pozwolić sobie tylko bogatsi chłopi.


Na pasterkę chodzono pieszo lub jeżdżono wozami konnymi. "Niektórzy mieli po 11 km do kościoła, więc zbierali się wszyscy i jechali na pasterkę wozami". Gdy ksiądz z ambony zaśpiewał "Wśród nocnej ciszy" - można było odtąd śpiewać kolędy. Najbardziej barwnymi świętami na Kurpiach były Święta Bożego Narodzenia. Z nimi związane były różnorodne wróżby i przepowiednie. Jedną z nich była wróżba związana z gościem odwiedzającym w wigilię dom. Jeżeli pierwszy wszedł mężczyzna spodziewano się przychówku męskiego, jeżeli kobieta to żeńskiego. Ponadto pierwszego gościa - mężczyznę sadzano na stołku, co miało zapewnić powodzenie w hodowli kur. Tydzień poprzedzający święta był bardzo pracowity. Obok porządków w obejściu wykonywano liczne ozdoby. Izbę dekorowano kwiatami, wstążkami, odświeżano ołtarzyki, wieszano nowe kierce (wykonane ze słomy, grochu i bibuły konstrukcje w formie żyrandola). Niektórzy ozdabiali wejściowe drzwi zielonymi, świerkowymi gałązkami. W wigilię ustawiano w izbie choinkę, którą gospodyni ubierała w opłatek i papierowe ozdoby.


Stół wigilijny również odpowiednio przygotowywano. Pod obrusem umieszczano siano. Kolację rozpoczynano od dzielenia się opłatkiem. Gospodarz domu najpierw dzielił się kolejno z domownikami, a następnie dawał opłatek dobytkowi, zwłaszcza krowom i owcom. Powodem tego był fakt, iż zwierzęta te były przy narodzeniu Pana Jezusa. W pierwszy dzień Bożego Narodzenia, podczas mszy rzucano na modlących się ludzi grochem, co miało wróżyć dobry urodzaj.


W kościele przygotowywano też szopkę z figurami. Zaraz po świętach chłopcy wykonywali gwiazdę kolędniczą i chodzili z nią po domach. Wraz z gwiazdą wędrowały inne postacie tj. niedźwiedź, wilk. Noszono też tzw. kozę - wyrzeźbiony łeb kozi z rogami i z umiejętnie wykonaną ruchomą, dolną szczęką. Starsza młodzież przebierała się trochę inaczej. Chodzili po kolędzie z tzw. "Herodami" (król Herod, marszałek, żołnierze Heroda, śmierć, anioł, diabeł i inni). Kolędnicy składali gospodarzom życzenia, a otrzymywali datki - placek, jajka, chleb lub pieniądze.


W wigilię Nowego Roku dorosła, męska młodzież czyniła różne psoty. Wrzucano więc do izby popiół z wodą, malowano szyby popiołem lub farbą. Dziewczęta musiały bardzo szybko posprzątać, aby sąsiedzi idący do kościoła w Nowy Rok nie zobaczyli bałaganu. Szybkość sprzątania świadczyła o porządkowości i czystości gospodyni. Na święto Nowego Roku panował zwyczaj wykonywania wypieków z ciasta zwanych "nowymi latkami" i "byśkami". "Nowe latko" lepiono w formie koła, na którym umieszczano pastuszka, a wokół niego ptaszki.


"Byśki" przedstawiały zwierzęta leśne lub domowe. Zwyczaj ten miał przynieść, w nadchodzącym roku, pomyślność w gospodarstwie.


Na wieczerzy wigilijnej zawsze panował podniosły nastrój. Na białym obrusie, pod którym znajdowało się siano, matka stawiała wigilijne potrawy. Stał talerz z opłatkiem. Nie mogło zabraknąć maku, kaszy jaglanej. Były kartofle z kapustą i grzybami, sabelak (fasola) i groch.


Ryby pojawiały się tylko na stołach w domach tych Kurpiów, którzy mieszkali nad rzeką. Wszystkie potrawy wigilijne były przygotowywane na oleju. Dzieci ubierały w dawniejszych czasach snopek słomy, który zapewniał dobre plony. Później stroiły choinkę zabawkami zrobionymi ze słomy, wycinanek, papieru. Byśki i fafarnuchy. W czasie świątecznego okresu Kurpianki wypiekały różnorodne ciasta i ciasteczka. Do dziś przetrwał zwyczaj wypiekania z ciasta chlebowego figur przedstawiających zwierzęta domowe i hodowlane, były to "Nowe latka" lub "byśki". "Nowe łatko" robiono z ciasta z mąki żytniej. Gdy gospodarz był bardziej zamożny używano do tego mąki pszennej. Wylepianiem postaci zwierząt zajmowała się cała rodzina, ale najważniejszą rolę odgrywał gospodarz. Lepione były też "byśki" (byczki) zwane też przez mieszkańców Puszczy Zielonej "stworzeniami". Pieczywo to miało magiczne znaczenie. Ustawiało się je lub zawieszało w tzw. świętym kącie. Na pamiątkę darów, jakie trzej królowie złożyli Jezusowi, w święto Trzech Króli Kurpie obdarowywali swoich gości "fafarnuchami". Są to ciasteczka z pszennej mąki, do której dodaje się marchew, cukier, jajka i pieprz. Z tak przygotowanego ciasta Kurpianki wycinały nożem kawałki w kształcie leniwych pierożków. "Fafarnuchy" piekło się w piecu, a po wyjęciu smarowano je jeszcze miodem.


Wróżby i przepowiednie. Ze świętami Bożego Narodzenia na Kurpiowszczyźnie związanych jest wiele wierzeń i legend. Jedną z nich jest wiara w rozmowy zwierząt ludzkim głosem w noc wigilijną. Najpopularniejsza jest opowieść o chłopie, który podsłuchiwał swoje woły. Jedno ze zwierząt miało powiedzieć: "wstawaj bracie, bo naszego gospodarza będziemy na cmentarz wywozić." Gospodarz tak się przejął, że spadł z drabiny i wkrótce zmarł. Według podania ze zwierzętami mogą rozmawiać tylko ludzie uczciwi. Powszechnie znanym i dawniej stosowanym zwyczajem było dawanie zwierzętom opłatka, czasami też resztek z wigilii. Nie wszystkie jednak zwierzęta otrzymywały opłatek. Dawano go najczęściej krowom, pomijano konie i świnie, gdyż nie było ich w stajence podczas narodzin Jezusa. Bardzo ważną czynnością w dzień wigilijny było prognozowanie pogody. Jedno z przysłów mówi: "W wigilię błotozima jak złoto". Na podstawie obserwacji nieba gospodarze wyciągali wnioski, jakie będą plony w danym roku: "Jak Wigilia gwiaździsta to jajczysta, a jak chmurzysta to mleczysta", "Wigilia pogodna, jutrzenka jasna to stodoła ciasna". Pogodę Kurpie obserwowali także w tzw. "dniach świeckowych". Było to 12 dni od Bożego Narodzenia do święta Trzech Króli. Każdy dzień odpowiadał kolejnemu miesiącowi w roku. W niektórych kurpiowskich chałupach pod koniec wieczerzy gospodarz nabierał na łyżkę gotowanego grochu lub fasoli i rzucał do powały, mówiąc: "Na szczęście, żeby się groch rodził". Jeżeli groch przylgnął do sufitu, stanowiło to dobrą wróżbę na przyszłe zbiory. Gospodarz wyciągał także źdźbło siana spod obrusa. Jeżeli wyciągnął źdźbło z kłosem to wróżyło to dobre zbiory. Dzień wigilijny kończyła (i nadal kończy) msza zwana pasterką. Podczas mszy istniał zwyczaj sypania z chóru na zgromadzonych w kościele zboża, łubinu, grochu. Po zakończeniu mszy gospodarze na Kurpiach jeszcze do dziś starają się jak najszybciej dotrzeć do domu. Ten, kto pierwszy dojedzie do domu, będzie miał najlepsze plony. Oprócz przepowiedni i magicznego znaczenia święta Bożego Narodzenia rozpoczynały karnawał. Kurpie wesoło się bawili, w chatach było słychać muzykę, na drogach dzwonki sań, a po wsi chodzili kolędnicy z kozą.