g500zl_a.jpg

W 1944 roku Armia Radziecka zaczęła wkraczać na dawne tereny Polski.
Początkowo były to ziemie zajęte przez Rosjan we wrześniu 1939 roku i następnie wcielone do ZSRR.
Tam do obiegu przywracano ruble radzieckie. W lipcu i w sierpniu 1944 roku wyzwolone pierwsze tereny po lewej stronie Bugu, o których było wiadomo, że wejdą w skład powojennej Polski. Władzę z nadania ZSRR objął tam Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. W sierpniu 1944 w Lublinie powołano do życia Kasę Resortów, przekształconą wkrótce w Centralną Kasę Skarbową, która miała zająć się porządkowaniem obiegu pieniężnego.
Dekretem PKWN z 27 sierpnia 1944 wprowadzono do obiegu pierwsze powojenne banknoty, wydrukowane w wytwórni Goznak w Moskwie. Na banknotach jako emitent figurował Narodowy Bank Polski, który wówczas jeszcze nie istniał.
Jako datę emisji podano jedynie rok 1944, banknoty te nie miały żadnych podpisów. Pierwsza seria banknotów, przywieziona z ZSRR obejmowała nominały 50 groszy oraz 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 i 500 zł. Klauzula prawna głosiła: Przyjmowanie we wszystkich wypłatach jest obowiązkowym, fałszowanie będzie karane zgodnie z prawem”. Klauzula ta zawierała błąd gramatyczny, wynikający z niefachowego tłumaczenia tekstu rosyjskiego. Zamiast „obowiązkowym”,
w tekście powinno być „obowiązkowe”. Jedynie banknot 50-groszowy nie miał żadnej klauzuli. Banknotów pierwszej serii wprowadzono do obiegu ponad 408 milionów sztuk na łączną kwotę 21.341.934.000 złotych.
Ponieważ w miarę postępującej ofensywy i wyzwalania nowych terenów, zapotrzebowanie na pieniądz rosło, wkrótce wydrukowano nową emisję. Do Łodzi i Krakowa sprowadzono z Moskwy farby i papier banknotowy oraz poprawione klisze.
Banknoty drugiej serii datowanej na 1944 rok miały niemal identyczne rysunki jak poprzednie, jednak błędną klauzulę poprawiono na „Przyjmowanie we wszystkich wypłatach jest obowiązkowe, fałszowanie będzie karane zgodnie z prawem”.
Różniły się one więc tylko jednym słowem, a właściwie końcówką: „-owe”. Stąd w polskiej i światowej literaturze numizmatycznej pierwsza seria bywa nazywana „obowiązkowym”, zaś druga „obowiązkowe”. Druga seria obejmowała nominały 2, 5, 10, 20, 50, 100 i 500 zł. Nie było w niej banknotu 1-złotowego, natomiast 50 groszy – ze względu na brak klauzuli i numeracji – z obu emisji są nie do odróżnienia. Poza poprawioną klauzulą, druga seria ma nieco inne
oznaczenia serii i numeracji.
Do początku 1945 roku nowe banknoty były w obiegu równolegle z radzieckimi rublami oraz pieniędzmi okupacyjnymi Banku Emisyjnego w Polsce – w obu wypadkach w stosunku wartościowym 1:1. Dekret PKWN z 6 stycznia nakazał deponowanie
i wymianę pieniędzy okupacyjnych (wymieniano jedynie 500 złotych na osobę), które 10 stycznia straciły ważność.
Z dniem 15 stycznia kolejnym dekretem PKWN powołano do życia Narodowy Bank Polski, wyposażając go w wyłączny przywilej emisji banknotów. Wkrótce potem z biegu wycofano wszelkie obce monety i banknoty, w tym ruble i marki niemieckie.
Pierwszym banknotem emitowanym faktycznie przez NBP było 1000 złotych emisji 1945. Banknot ten wydrukowano w Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych w Łodzi na papierze pochodzącym z fabryki w Kluczach koło Olkusza.
Wkrótce potem potrzebne okazały się kolejne emisje, gdyż banknoty przywiezione z ZSRR oraz wykonane z radzieckich klisz w Polsce okazały się kiepskiej jakości oraz łatwe do podrobienia. Szczególnie często fałszowano 500-złotówki obu serii, które wycofano ostatecznie 16.09.1946 roku (wymiana w bankach trwała do 17.12.1946).
15 stycznia 1946 do obiegu wprowadzono nowe banknoty 500 i 1000 złotych, zaś z datą 15 maja 1946 serię składającą się z 1, 2, 5, 10, 20, 50 i 100 złotych. Ponad rok później, 15 lipca 1947 roku, weszły do obiegu kolejne banknoty o nowych rysunkach: 20, 100, 500 i 1000 złotych. Wyższe wartości obu serii (od 20 złotych wzwyż) zdobiły motywy o socrealistyczne, o tematyce robotniczo-chłopskiej. Wszystkie pieniądze emisji z lat 1944-47 były o obiegu aż do sławetnej „reformy walutowej” w 1950 roku – z wyjątkiem wspomnianych wcześniej 500 zł 1944, wycofanych ze względu na liczne fałszerstwa.
28 października 1950 roku ogłoszono zmianę systemu pieniężnego z dniem 30 października. Wprowadzony został nowy złoty, teoretycznie równy 0,222168 grama czystego złota. Dotychczasowe banknoty NBP (z lat 1944-47) przestały być prawnym środkiem płatniczym 29 października, jedynie w płatności za niektóre towary i usługi można ich było używać
jeszcze do 8 listopada 1950 roku. Także tylko do 8 listopada banki wymieniały dotychczasowe banknoty na nowe, w stosunku 100 zł starych na z 1zł nowy. Większość pozostałych sum i cen (poza gotówką) przeliczono natomiast w proporcji 100 zł starych za 3 zł nowe. W ten sposób na socjalistycznej „reformie” stracili głównie posiadacze większej gotówki, zwłaszcza iż ze względu na krótki okres wymiany nie wszystkim udało się zamienić dotychczasowe pieniądze na nowe.
Zresztą ówczesne władze PRL nie ukrywały, że reforma jest m.in. wymierzona w spekulantów i inny prokapitalistyczny element. Nie dziwi więc typowy dla późniejszego PRL brak zaufania do rodzimej waluty oraz ciągła obawa ludności przed wymianą pieniędzy.
Po reformie 1950 roku do obiegu wprowadzono banknoty datowane na 1 lipca 1948. Świadczy to o tym, że wymiana pieniędzy była planowana wcześniej, a władze tylko czekały na odpowiedni moment. Banknoty nowej emisji, opiewające na 2, 5, 10, 20, 50, 100 i 500 złotych drukowano w tajemnicy w wytwórniach zagranicznych, m.in.w Szwecji, Czechosłowacji i na Węgrzech. Jednocześnie pierwszy raz po wojnie wprowadzono do obiegu monety.
Seria datowana na 1 lipca 1948 była w obiegu przez blisko trzydzieści lat, do 1977-78. Pieniądze te później były drukowane w PWPW w Warszawie, ale nosiły cały czas tę samą datę, od starszych emisji można je odróżnić jedynie po oznaczeniach serii i numeracji. Banknoty 2, 5 i 10 zł wycofano w latach sześćdziesiątych i zastąpiono monetami, natomiast w roku 1965 serię obiegową uzupełnił nowy banknot o nominale 1000 zł, z wizerunkiem Mikołaja Kopernika, znacznie nowocześniejszy niż dotychczasowe.
Dopiero od 1975 roku NBP zaczął systematycznie wprowadzać nowe wzory banknotów. Tzw. seria „Wielcy Polacy” odznaczała się nowocześniejszą szatą graficzną oraz mniejszymi rozmiarami niż pieniądze poprzednie; wszystkie nominały były tego samego rozmiaru. Pierwszym banknotem z nowej serii było 500 złotych z wizerunkiem Tadeusza Kościuszki, datowane na 16 grudnia 1974. Po nim przyszła kolej na 100 zł z Ludwikiem Waryńskim, 50 zł z portretem generała Karola Świerczewskiego oraz nowe 1000 zł z Mikołajem Kopernikiem, które wprowadzono w
ciągu 1975 roku. Banknoty te kursowały równolegle z dotychczasowymi, które były stopniowo wycofywane; jedynie 20-złotówki zastąpiono monetami. Serię „Wielcy Polacy” uzupełniły potem nowe nominały, nie spotykane dotąd w polskiej tradycji: 200 zł z Jarosławem Dąbrowskim (1976) oraz 2000 zł z portretami Mieszka I i Bolesława Chrobrego (1977). Ponadto pojawiały się nowe emisje, z takimi samymi rysunkami jak dotąd lecz opatrzone nową datą i podpisami. Z reguły następowało to po zmianie władz NBP (m.in. w latach 1976, 1979 i 1982).
Po roku 1980 i wprowadzeniu stanu wojennego 13.12.1981 inflacja zaczęła przybierać na sile i pojawiła się potrzeba wprowadzania nowych nominałów. W 1982 do obiegu weszło 5000 zł z podobizną Fryderyka Chopina, jednocześnie ze względu na brak monet wprowadzono banknoty 10 zł (gen. Józef Bem) oraz 20 zł (Romuald Traugutt). Kolejne nominały u schyłku PRL to 10.000 zł ze Stanisławem Wyspiańskim (1987) oraz 20.000 zł z Marią Skłodowską-Curie i 50.000 zł z portretem
Stanisława Staszica (oba 1989). Ostatnim banknotem PRL było prowizoryczne 200.000 złotych z widokiem Warszawy, wprowadzone do obiegu w grudniu 1989 roku. Banknot ten został przygotowany naprędce w obliczu braku gotówki w obiegu i odbiegał szatą graficzną od tych z serii „Wielcy Polacy”. Wycofano go zresztą dość szybko ze względu na niska jakość, ułatwiającą fałszerstwa. Napis „Polska Rzeczpospolita Ludowa” nosił też jeszcze banknot o
nominale 100.000 zł (Stanisław Moniuszko), wydany na początku 1990 roku, a więc już po zmianie nazwy państwa na „Rzeczpospolita Polska”, co nastąpiło 29 grudnia 1989 roku.