Tam Gdzie rosna poziomki -Wild Strawberries(1957).avi

Tytuł oryginalny: "Smultronstallet"
Tytuł polski: "Tam, gdzie rosną poziomki"
Szwecja 1957
W Polsce na duży ekran wszedł po raz pierwszy w roku 1960,
ponownie dystrybuowany od 13 października 2006.

Ekipa
Reżyseria: Ingmar Bergman
Scenariusz: Ingmar Bergman
Zdjęcia: Gunnar Fischer
Muzyka: Erik Nordgren, Göte Lovén
Producent: Allan Ekelund
Kostiumy: Millie Ström

Film przedstawia podróż profesora Issaka Borga ze Sztokholmu do Lund w celu odebrania tytułu doktora honoris causa. Trasa pokonywana samochodem, jest również okazją do sentymentalnej podróży starzejącego się profesora w przeszłość oraz ukazania trudnych relacji z najbliższymi. Jest próbą pogodzenia się wiekowego człowieka ze wspomnieniami, błędami z przeszłości i strachem przed śmiercią. Wielopoziomowa narracja, odwołująca się do świata snu i wspomnień, oraz postać Victor Sjöströma odtwarzającego główną rolę pozwala doszukiwać się w filmie hołdu dla tradycyjnej kinematografii szwedzkiej, w tym Furmana śmierci z roku 1921. Zauważalne są również inspiracje twórczością Alf Sjöberga, objawiające się zachwianiem struktury czasu, chronologii wydarzeń. Dzieło Bergmana, często interpretowane przez krytykę doszukującą się w nim dzieła symbolicznego o faustowskiej wymowie, jest obrazem wyjątkowym, ostatnim, w którym twórca zastosował tak skomplikowane zabiegi formalne. Oryginalny tytuł filmu, Smultronstället, stał się inspiracją do nazwania szwedzkiej sieci kin studyjnych.

"Tam, gdzie rosną poziomki" rozpoczyna się ukazaniem głównej postaci filmu, profesora Izaaka Borg (V. Sjostrom), starszego pana koło osiemdziesiątki, oraz jego pozakadrowym głosem, który po części pełni rolę preludium przedstawiającego postać. Zapowiada to także opowiadanie subiektywne filmu, rozwijające się później w ciągu ukazywanych obrazów. Czas narracji filmu obejmuje jeden dzień z życia profesora, od poranka do wieczora. Jest to jednak bardzo uproszczone ukazanie czasu, gdyż w akcję powplatane są liczne retrospekcje, wspomnienia z lat dziecinnych i późniejszych głównego bohatera, a także jego dwa sny. Pierwszy sen to już retrospekcja na zasadzie wypowiedzenia przez profesora kwestii: "Miałem dzisiaj dziwny sen..." i przed oczami widza zaczynają się ukazywać ujęcia z tym tematem związane. Bergman nawiązuje do słynnego niemego filmu Victora Sjostroma "Furman śmierci". Jest to sekwencja pełna symboli. Profesor znajduje się na pustej ulicy, widzi zegar bez wskazówek - jest poza czasem. Następnie podchodzi do postaci stojącej do niego tyłem i gdy spostrzega jej twarz, zauważa, że to bezosobowa kukła. Stwór przewraca się, wypływa z niej czerwona ciecz. Tę postać można porównać z bezkształtną osobowością profesora Borga, wyzbytego wszelkich uczuć. Ponadto jest już w podeszłym wieku i może w każdej chwili umrzeć, do czego nawiązuje kolejny symbol - trumna wypadająca z karawanu wioząca ciało podobne do profesora.

Wspominanie snu zakańcza się, wracamy do poranka. Profesor je śniadanie ze swoją synową Marianną. Z ich rozmowy można się dowiedzieć, że Izaak Borg wyjeżdża do Lund, by odebrać wyróżnienie za pięćdziesięciolecie pracy doktorskiej. Będzie mu towarzyszyć synowa, która postanowiła wrócić do męża. Film w pewnym sensie można by określić filmem drogi, gdyż większość akcji toczy się w aucie , wydarzenia rozgrywają się podczas jazdy. Ale nie jak w amerykańskich produkcjach; dramaturgia całego filmu jest stonowana, nie ma nagłych zwrotów akcji. Ujęcia są raczej statyczne, rytmika montażu powolna. Ten spokój niweluje przenikanie kilku rzeczywistości, co burzy porządek filmu i zmusza widza do uważnego śledzenia akcji. Podczas jazdy profesor zmienia w pewnym stopniu początkowo założoną trasę, aby swej synowej pokazać dom własnego dzieciństwa. Gdy znajdują się na miejscu, Marianna odchodzi by się wykąpać, a Izaak Borg siada na poziomkowej polanie, żeby odpocząć. Wówczas przed oczami mężczyzny zaczyna się nowo odtwarzać historia jego młodości. Widzi dom w dawnej okazałości i biegające wokół dzieci. Na polanie z poziomkami spostrzega kuzynkę Sarę, w której kiedyś był zakochany, a także podchodzącego do niej swojego brata. Zbierane przez dziewczynę poziomki urastają do rangi symbolu czystości, ufności i nie zakłamania (podobnie jak w "Siódmej pieczęci"). Profesor widzi ich pocałunek; poziomki wysypują się z koszyka. Następnie ukazuje się wnętrze domu z wszystkimi jego mieszkańcami. Jednak nigdzie nie widać młodego Izaaka, tylko w korytarzu stoi postać starego profesora, który spogląda na wszystko wzrokiem wszechwiedzącego. Dla niego czas już nie może się cofnąć. Powrót do teraźniejszości zapewnia pojawienie się młodej dziewczyny, łudząco podobnej do niegdysiejszej kuzynki. Ona też, wraz ze swymi dwoma towarzyszami podróży, dołącza się do profesora i dalej jadą razem. Łatwo odnaleźć analogię pomiędzy trójką młodych, a dawnym związkiem miedzy młodym Izaakiem, jego bratem i kuzynką, która borykała się z wyborem partnera spośród danej dwójki. Ona wybrała brata przyszłego profesora, co uczyni młoda pasażerka z auta?

Kolejną inwersję w czasie inicjuje drobny wypadek samochodowy, który dodaje jeszcze dwóch towarzyszy do auta profesora. Jest to małżeństwo ludzi po czterdziestce, nieustannie się kłócące i wzajemnie zadające sobie ból. Profesorowi przypomina się własny związek, z obecnie już nieżyjącą żoną, poprzez jedna scenę, gdzie był świadkiem jej zdrady. Jednak wówczas jego osobowość odznaczała się chłodem, brakiem miłości do ludzi, o czym świadczy wypowiedź żony po niedawnym zajściu. Następnie, w czasie krótkiego postoju samochodowego, śni się kolejny sen. Stary profesor podchodzi do egzaminu. Ale nie widzi nic w preparacie mikroskopowym, nie potrafi przetłumaczyć pewnej sentencji. Egzaminator oskarża go o obojętność, egoizm, brak serca dla innych; a karą jest jego samotność. Pojawia się swego rodzaju sytuacja kafkowska, gdy niewinny (pod względem prawa) człowiek zostaje o coś posądzony, a następnie skazany. Z tą różnicą, że profesor zna podstawy oskarżenia (choć prawdziwie był bardzo dobrym lekarzem, świadczy o tym scena na stacji benzynowej). Po przebudzeniu profesorowi towarzyszy synowa, która zaczyna opowiadać pewną historię związaną z nią i jej mężem. Jest to krótki moment filmu, gdzie opowiadanie subiektywne należy do innej osoby niż Izaak Borg. Od tego momentu akcja filmu toczy się chronologicznie bez "dodatków" do wieczora; jedynie przed snem profesor jeszcze przez chwilę wspomina dzieciństwo. Jeżeli istnieje czas, to także musi być przestrzeń. W związku z filmem należy także coś o tym napisać.

Przestrzeń świata przedstawionego podczas jazdy służy typowo jako miejsce akcji. Natomiast w retrospekcjach i snach staje się obszarem symbolicznym, z nagromadzeniem rzeczy i miejsc o naddanym znaczeniu, np. zegar bez wskazówek, poziomki, a także obecny dom matki profesora (głównie z ukazaną lalką). A sny można określić także przestrzenią ekspresjonistyczną, gdzie stanowi odzwierciedlenie psychiki lub stanu duch bohatera filmu. Ogólnie film jest zrobiony zrozumiale, brak w nim niejasnych sytuacji, których widz nie byłby w stanie logicznie połączyć w całość. A skupiając się na czasie, można odnieść się do wszystkich aspektów dzieła, chociaż ja opisałam jedynie małą część.

Na koniec ktoś może zapytać: no tak, ale o co w tym filmie tak naprawdę chodzi? O czym on jest? Sądzę, że "Tam, gdzie rosną poziomki" ukazuje proces zamykania się w sobie, ucieczki, aby samemu nie zostać zranionym. Przyczyn najczęściej należy szukać w dzieciństwie i młodości. Tak jest w przypadku Izaaka Borga. W młodości został odrzucony przez swoją kuzynkę, która poślubiła jego brata. Gdyby w niedługim czasie od tego zajścia poznał kogoś innego, kogo mógłby pokochać, jego wnętrze mogłoby się dalej rozwijać i normalnie kształtować. Jednak stało się inaczej. Odrzucenie było raną ciężko się gojącą. Aby nie poczuć się nigdy więcej skrzywdzonym, przyszły profesor ukrył wszystkie swoje co bardziej tkliwsze uczucia. Stał się oschły, beznamiętny, ogólnie pozbawił się człowieczeństwa. Dlatego żył w nieudanym związku małżeńskim, nie mógł porozumieć się z własnym synem, był opryskliwy względem wiernej służącej i prawie z nikim nie utrzymywał bliższych kontaktów.
Uważam ten film za dzieło - mimo ogólnej wymowy - optymistyczne. Przecież na końcu starszy pan, dzięki młodej pasażerce z auta, zaczyna się zmieniać. Coś w nim wykiełkowało i na pewno zdąrzy jeszcze wyrosnąć, nawet w jego podeszłym wieku. Ponadto, jak na obraz Bergmana, nie ma tu nadmiernej kumulacji ludzkich fobii, skomplikowanej psychologii. Film urzeka swą prostotą, łagodnością i jest po prostu piękny. Nie zamierzam nikogo zmuszać do oglądania, ale "Tam, gdzie rosną poziomki" warto obejrzeć. Każdy wytrzyma czas projekcji i będzie w stanie coś jeszcze powiedzieć.


Obsada
Victor Sjöström (Profesor Isak Borg)
Bibi Andersson (Sara)
Ingrid Thulin (Marianne Borg)
Gunnar Björnstrand (Evald Borg)
Jullan Kindahl (Agda, służąca profesora)
Folke Sundquist (Anders)
Gunnar Sjöberg (Sten Alman)
Max von Sydow (Henrik Akerman)
Naima Wifstrand (Matka profesora)
Gertrud Fridh (Karin, żona profesora)
Sif Ruud (ciotka Olga)
Gunnel Broström (Pani Alman)
Ake Fridell (kochanek Karin)
Björn Bjelfvenstam (Viktor)
Yngve Nordwall (wuj Aron)
Per Sjöstrand (Sigfrid Borg)
Gio Petré (Sigbritt Borg)
Gunnel Lindblom (Charlotta Borg)
Maud Hansson (Angelica Borg)
Ann-Marie Wiman (Eva Akerman)
Eva Norée (Anna Borg)
Lena Bergman (Kristina Borg, bliźniaczka)
Monica Ehrling (Birgitta Borg, bliźniaczka)
Peder Hellman (dziecko Sigbritt)
Ulf Johansson (ojciec Isaka)
Göran Lundquist (Benjamin Borg)
Wulff Lund
Gunnar Olsson
Vendela Rudbäck (Elisabeth, pomoc domowa)
Per Skogsberg (Hagbart Borg)
Helge Wulff (kierowniczka)