Bonsai - sztuka miniaturyzacji.zip

Bonsai grab zwyczajny (Carpinus betulus)


Bonsai, sztuka bonsai (jap. 盆栽? bon - płaska taca lub pojemnik, sai - roślina; chiń. penjing, również bonzai) - sztuka miniaturyzowania drzew lub krzewów hodowanych w odpowiednio dobranych, płaskich pojemnikach. Efekt ten jest uzyskiwany poprzez specyficzne przycinanie oraz pielęgnację. W potocznym znaczeniu - zminiaturyzowane rośliny o sztucznie wymuszonym, płytkim systemie korzeniowym umieszczone w płaskim naczyniu.

Sztuka hodowania bonsai pochodzi z Chin (jest tam nazywana penjing, również penzai), mimo że jest kojarzona głównie z Japonią. Według źródeł Japończycy włączyli ją do swych tradycji w VIII wieku n.e. Pierwszy wiersz mówiący o bonsai pochodzi z połowy czternastego wieku, jednak najwcześniejsze rysunki pochodzą ze skryptów z 1309 roku. Sztuka bonsai zanikła w Chinach, podczas gdy w Japonii osiągnęła doskonałość.

W przeszłości sztuką tą zajmowali się ludzie wysoko urodzeni - arystokraci, osoby duchowne, jednak od wieku siedemnastego bonsai zaczęli parać się zwykli ludzie. Wyhodowanie doskonałej formy bonsai to rezultat wieloletniej pielęgnacji, niekiedy kilku pokoleń ogrodników. Do hodowli wybiera się gatunki drzew i krzewów o zdrewniałych pędach. Najbardziej cenione są bonsai z drzew długowiecznych, jak dęby, sosny, cisy, świerki, jałowce. Najmniej natomiast ceni się krótko żyjące gatunki roślin, jak np. topola.

W sztuce bonsai wyróżnia się liczne style, według których kształtowane jest drzewko, różniące się głównie kształtem pnia i pochyleniem do doniczki.

Drzewko bonsai nigdy nie jest "skończone" - jest ono żywą rośliną, wymagającą stałej pielęgnacji, polegającej nie tylko na podlewaniu i nawożeniu, lecz również na dbaniu o skarłowaciały kształt rośliny poprzez używanie technik mechanicznych. Drzewko jest więc przycinane, pędy uszczykiwane a gałęzie owijane drutem, by zachowały nadany im kształt.

Bardzo często sztuce bonsai kompozycyjnie towarzyszą dodatkowe elementy np. drobne rośliny lub kamienie, których to umiejętność ekspozycji zyskała rangę osobnych dziedzin kusamono i suiseki.

Tworzenie miniaturowych "krajobrazów na tacy", nazywanych saikei ("żyjący krajobraz"), jest specyficzną formą bonsai, wykorzystującą skały, trawy, mchy, piaski oraz żywe drzewa. Obok żywych roślin można wykorzystać również sztuczne (bonkei). Przy starannym doborze roślin i zachowaniu proporcji można uzyskać precyzyjne odtworzenie krajobrazu w miniaturze.

Podstawowe style bonsai

Styl Bunjin (styl literacki)



Jest to styl bardzo trudny do opisania. Wyrafinowaną formę drzewa uzyskuje się odrzucając wszystkie zasady sztuki bonsai stosowane w innych stylach. Regułą jest formowanie rzadkich gałązek w 2/3 wysokości drzewa. Inspiracją dla tego stylu były drzewa przedstawione na obrazach twórców południowej szkoły chińskiego malarstwa pejzażowego nazywanej Nanga. Malarze tej szkoły nie byli profesjonalnymi artystami. Wędrowali i mieszkali samotnie w górskich szałasach poświęcając się kontemplacji, kaligrafii, poezji i malarstwu. Sposób przedstawiania przez nich drzew uwidacznia wpływy uprawianej pędzelkiem kaligrafii. Niewątpliwie jednak wzorem były drzewa rosnące przez całe lata w ekstremalnych warunkach i im zawdzięczające swój kształt.


Styl Fukinagashi




Sposób przedstawiania drzew na obrazach i drzeworytach wielkich japońskich artystów - Utogawy Hirosige (1797-1858) i Katsuisika Hokusai (1760-1849), również nie odpowiadają żadnemu tradycyjnemu stylowi bonsai oprócz stylu Bunjin. Pochylone wierzchołki drzew, gałęzie okrążające pień lub krzyżujące się z nim są akceptowane tylko w tym stylu. Jednak ekspresja i nieskrępowana swoboda drzewek formowanych w stylu Bunjin powodują, że nawet konserwatywnie nastawieni mistrzowie bonsai uznali już jego piękno.

Styl Chokkan (wyprostowany regularny)



Drzewko o pniu wyprostowanym. Jest to podstawowy styl bonsai, charakteryzujący się pionowym, mocnym pniem harmonizującym z głównymi gałęziami. Gałęzie uformowane w kształcie piramidy wyrastają we wszystkich kierunkach, także do tyłu. Wbrew pozorom formowanie drzewek w tym stylu nie jest sprawą prostą, gdyż wymaga dużej precyzji. Przyjmuje się, że najniższa gałąź skierowana do tyłu wyrasta między drugą a trzecią gałęzią od dołu. Drzewko uformowane w stylu Chokkan z gałęziami skierowanymi ku górze sprawia wrażenie młodego, natomiast gdy gałęzie drzewka są skierowane ku dołowi lub uformowane poziomo, stwarza to efekt starości.

Roślinami szczególnie polecanymi do formowania w tym stylu są: sosny (Pinus), modrzewie (Larix), jodły (Abies), jałowce (Juniperus), cyprysy (Cupressus), wiązy (Ulmus), klony (Acer), buk (Fagus) i dęby (Quercus).


Styl Fukinagashi (styl ukształtowany przez wiatr)



W bonsai w stylu Fukinagashi gałęzie wyrastają lub są wygięte tylko w jedną, wyznaczoną przez wiatr, stronę. Pień może być pochylony w tym samym kierunku co gałęzie lub w stronę przeciwną. Wyróżnia się dwie odmiany stylu, a mianowicie: drzewka uformowane w sposób sprawiający wrażenie, jakby były narażone na działanie ciągłego wiatru lub jakby zostały uderzone nagłym, silnym podmuchem. W tego typu kompozycjach nie można pozwolić sobie na wyrastanie wielu młodych gałązek, gdyż ich zagęszczenie psułoby efekt płynnej linii tego stylu. W tym stylu formuje się głównie sosny (np. Pinus mugo ) i klony (Acer).


Styl Hokidachi (styl miotlasty)



Styl najczęściej wybierany przez początkujących bonsaistów. Jego stworzenie nie wymaga wielkiej wprawy i umiejętności. Jest to drzewko o koronie miotlastej. Z prostego pnia wyrastają główne konary, tworząc wachlarzowatą koroną drzewa. Dobrze jest, gdy pień ma mocną nasadę. Do formowania w tym stylu nadają się drzewka bez nisko wyrastających gałęzi, których obecność wymagana jest w innych stylach. Najczęściej używanymi roślinami do formowania w stylu Hokidachi są brzostownice (Zelkova), klony (Acer), wiązy (Ulmus), cyprysiki (Chamaecyparis), brzozy (Betula) oraz drzewa kwitnące i owocujące.


Styl Ikadabuki (styl tratwy)



Jest to lasek bonsai, którego drzewa są gałęziami pionowo wyrastającymi z poziomo zakopanego w pojemniku pnia. Jest to jeden z łatwiejszych stylów. Jego zaletą jest jednolity charakter drzewek, których zabarwienie zmienia się w zależności od pory roku. Do formowania w tym stylu nadają się zarówno drzewa i krzewy liściaste, jak i iglaste. W stylu Ikadabuki najczęściej formuje się sosny (Pinus), świerki (Picea), jodły (Abies), wiązy (Ulmus), buki (Fagus) i klony (Acer).

Styl Kabudachi (drzewko o wielu pniach)


Drzewko o wielu pniach. Jest to określenie tych bonsai, z których z jednego systemu korzeniowego wyrasta kilka pni. W stylu tym liczba pni musi być nieparzysta. Najlepiej nadają się sosny (Pinus), jałowce (Juniperus) i świerki (Picea).

Styl Kengai (styl kaskadowy)



Wzorem drzew formowanych w stylu Kengai są drzewa i krzewy zwieszające się z występów skalnych. Bonsai w stylu kaskadowym powinien mieć wijący się pień. Może mieć dowolną liczbą gałęzi lewych, prawych i frontowych. Wierzchołek drzewka powinien się znajdować poniżej dna pojemnika. Wymaga pojemnika głębszego niż drzewka w innych stylach. Drzewko w stylu Kengai ma najlepiej wyważone proporcje, gdy najwyższy punkt drzewka, środek nasady pnia, środek dolnego brzegu pojemnika i najniższy punkt nadziemnej części drzewka znajdują się w jednej linii.

Idealnymi drzewami i krzewami do formowania w tym stylu są: sosny (Pinus), jałowce (Juniperus), bluszcze (Hedera), wierzby (Salix), azalie (Azalea), irgi (Cotoneaster), oliwniki (Eleagnus) i drzewa owocowe.

Wyróżnia się też styl Han-kengai - styl półkaskadowy

Styl Shakan (styl pochylony)



Wyróżnia się trzy odmiany stylu Shakan:

Sho-shakan - drzewko lekko pochylone,
Chu-shakan - drzewko średnio pochylone i
Dai-shakan - drzewko mocno pochylone.
Styl ten uważany za łatwy, często jest stosowany przez początkujących. Szczególną uwagą należy zwrócić na wizualne wyważenie środka ciężkości drzewka. Osiąga się to przez właściwe formowanie nisko wyrastających gałęzi. Częściej jednak wyważenie to osiąga się przez skierowanie wierzchołka w przeciwną stronę niż pień. Poleca się wykorzystywać w tym stylu sosny (Pinus) i azalie (Azalea).

Styl Moyogi (wyprostowany nieregularny)



Tworząc bonsai w stylu Moyogi (styl wyprostowany nieregularny) należy formować jedną gałąź na lewo, drugą na prawo i trzecią do tyłu dla uzyskania perspektywy, czwartą gałąź na lewo itd. Aby uzyskać optyczne wyważenie kompozycji w tym stylu, wierzchołek drzewka musi leżeć na pionowej linii przechodzącej przez środek nasady pnia. Czasem odstępuje się od tej zasady, formując bonsai w stylu Shakan-moyogi, czyli drzewko w stylu Moyogi pochylone w sposób charakterystyczny dla stylu Shakan.

Przy formowaniu drzewka w stylu Moyogi należy dążyć do tego, aby wygięcia pnia były odpowiednio widoczne, przez co wygląd drzewka staje się interesujący. Jest to styl najczęściej spotykany w światowych kolekcjach. Do formowania w stylu Moyogi nadają się sosny (Pinus), jałowce (Juniperus) i większość drzew liściastych.


Styl Netsuranari (styl pełzający)

Styl pełzający - drzewko o nieparzystej liczbie pni wyrastających z poziomo zakopanego w pojemniku korzenia. Styl Netsuranari jest rzadko spotykany nawet w Japonii.


Styl Sokan (styl dwupienny)



Bonsai w stylu Sokan to drzewko o dwu pniach. Liczba 2 jest jedyną liczbą parzystą akceptowaną przez twórców bonsai i to tylko w tym stylu. Pozostałe style tworzone z grup drzew zawierają zawsze ich nieparzystą liczbę. Poniżej rozwidlenia pnia nie mogą wyrastać żadne gałązki. Pnie nie mogą być równej długości. Pierwsza dolna gałąź pnia niższego zawsze powinna wyrastać niżej niż pierwsza dolna gałąź pnia wyższego. Gałęzie obu pni nie mogą się krzyżować. Drzewa i krzewy najczęściej formowane w tym stylu to: sosny (Pinus), jałowce (Juniperus), świerki (Picea) i klony (Acer).

Styl Ishizuke



Są dwa sposoby sadzenia pojedynczych okazów bonsai na kamieniach. W pierwszym korzenie oplatają kamień, ale sięgają podłoża w pojemniku i głównie stamtąd czerpią wodę i składniki pokarmowe, natomiast w drugim drzewko jest rzeczywiście posadzone na kamieniu. Samo ukształtowanie drzewa zależy od wizji autora. Na kamieniu może być posadzone jedno drzewko, grupa drzewek a nawet stworzony cały krajobraz w miniaturze z różnymi rodzajami roślin.

Forma z korzeniami oplatającymi kamień

Forma ta występuje w naturze w okolicach, gdzie drzewa zasiedlają półki skalne i szczeliny. Korzenie oplatają skały, aby sięgnąć do wody i składników pokarmowych w głębszych warstwach podłoża. Po dotarciu do gleby korzenie grubieją, ponieważ są głównymi elementami dostarczającymi wodę i pokarm do części nadziemnej rośliny. Ponieważ korzenie pozostają na wierzchu skały, narażone na warunki zewnętrzne, twardnieją i przylegając do skały stają się przedłużeniem pnia. Drzewa, które mają być w ten sposób prowadzone powinny odznaczać się z natury silnymi korzeniami. Polecane są klony (Acer), szczególnie klon Bürgera, chiński wiąz (Ulmus), sosny (Pinus) i jałowce (Juniperus).

Forma posadzona na kamieniu

Forma ta różni się od poprzedniej tym, że korzenie związane są z kamieniami i sięgają podłoża. Forma przedstawia drzewa w stanie naturalnym rosnące na szczytach gór i urwisk. W tej formie płaski kawałek skały lub łupka może zastępować pojemnik. Można też wybrać wysoki kamień o zróżnicowanej powierzchni i ustawić go na tacy z np. piaskiem. Podobnie jak w przypadku form z korzeniami oplatającymi kamień, trzeba zwrócić uwagę, czy drzewko posadzone na kamieniu wygląda naturalnie. Rozłożyste buki (Fagus) na przykład nie rosną w skalistych, górskich okolicach.


Saikei (styl krajobraz na tacy)

Saikei, opisywany jako "krajobraz na tacy", jest sposobem na przedstawienie krajobrazu w miniaturze. Drzewa, skały, trawy, mchy i piaski mogą być użyte, aby stworzyć naturalne urozmaicenie krajobrazu, jakie występuje w przyrodzie. Saikei daje wiele satysfakcji jako krótkotrwała kompozycja, którą po pewnym czasie można rozłożyć. Saikei jako szkółka drzew prowadzonych jako bonsai jest oryginalną koncepcją Japończyka Toshio Kawamoto. On też wymyślił tę nazwę, zwykle tłumaczoną jako "żyjący krajobraz", ponieważ wykorzystywane są tylko żywe rośliny. Bonkei, który też jest krajobrazem na tacy, różni się od Saikei tym, że w tej kompozycji można wykorzystać obok żywych roślin również sztuczne, może być także bonkei w ogóle bez roślin. Saikei jest uznawany za specyficzną formę bonsai. Bardzo cenione są w nim nasadzenia stałe. Przy starannym doborze roślin i zachowaniu proporcji Saikei staje się precyzyjnym odtworzeniem krajobrazu w miniaturze.

Oprócz tego znane są jeszcze style:

Styl Soju
Styl Yose-uye - styl leśny - ważne jest, by liczba drzewek bya nieparzysta i żeby drzewka były ustawione naprzeciwko siebie.
Styl Korabuki - styl pancerz żółwia
Styl Bankan - pień jest ukształtowany jak litera S
Styl Sekijōjū
Styl Negari