Arnswalde 76.jpg

Choszczno (Arnswalde)

Położenie

Choszczno znajduje się w południowej części województwa zachodniopomorskiego, ok. 80 km na południowy wschód od Szczecina. Położone jest na Pojezierzu Choszczeńskim, w zachodniej części Pojezierza Zachodniopomorskiego, nad jeziorem Kluki. Przez miasto przepływa struga Stobnica.

Według danych z 1 stycznia 2009 powierzchnia miasta wynosi 9,58 km², co stanowi 0,7% powierzchni powiatu.

W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. gorzowskiego.

Toponimia

W 1233 książę Władysław Odonic nadał ziemie cystersom z Kołbacza , na których obecnie położone jest miasto- wtedy też została wymieniona nazwa Hoscno. W 1269 odbył się zjazd margrabiów brandenburskich (chociaż ziemię tę Brandenburczycy opanowali dopiero w 1296 prowadząc tędy tzw. szlak margrabiów) i księcia Mściwoja II, podczas której po raz pierwszy wymieniono niemiecką nazwę Arnswalde (pol. orli las). W 1433 r. Jan Długosz wymienia Harnsswald alias Choschczno.

Nazwa topologiczna "choszczno" oznaczała osiedle, gdzie znajdowało się pełno chostów (→chost, chwost, choszcze) tj. zarośli, krzaków (dziś chaszcze). Podobną nazwę miała miejscowość Chocznia, która kiedyś znana była jako Choszcznia. Niemiecka nazwa związana była z choszczeńskim lasem.

Po przejęciu miasta przez administrację polską w 1945 roku przejściowo w obiegu funkcjonowały nazwy Choczno i Choczen. Nazwa Choszczno została formalnie wprowadzona 7 maja 1946 roku.

Historia Choszczna

Średniowiecze

W IX w. istniał tu prawdopodobnie gród z osadą rolniczo-rybacką. W 1364 r. sołtysi choszczeńscy posiadali dochody z sadu położonego koło grodziska.

Ziemia choszczeńska włączona została do państwa polskiego w pierwszym ćwierćwierczu XII w. przez Bolesława Krzywoustego. Po jego śmierci przypadła książętom wielkopolskim.

W 1233 r. ziemie położone na zachód od Choszczna, po obu stronach rzeki Małej Iny wraz z jeziorem Stobno książę Władysław Odonic nadał cystersom z Kołbacza. Kolejnym nadaniem w 1237 r. przekazał joannitom Korytowo wraz rozległym obszarem. Niezbyt precyzyjnie wyznaczona granica pomiędzy nadaniami, stała się przyczyną wieloletnich konfliktów między zakonami. Nadań nie uznał także książę pomorski Barnim I, książęta pomorscy toczyli spór z książętami wielkopolskimi o ziemie pogranicza. Nad brzegiem jeziora Sowno cystersi założyli folwark (curia de Sovin).

W 1269 r. joannici wspierani przez margrabiów brandenburskich, wypędzili cystersów z Sowna. Wtedy też odbył się tutaj zjazd margrabiów - Jana II, Ottona IV i Konrada z księciem wschodniopomorskim Mściwojem II. Wtedy to po raz pierwszy źródłowo potwierdzona jest nazwa Arnswalde. W miejscu zakonnego folwarku margrabiowie posadowili zamek (później teren ten określany był jako Stare Miasto). Dopiero po umocnieniu się margrabiów na tym terenie i zakończeniu wojen pomorsko-brandenburskich przeprowadzono lokację miasta pomiędzy 1284 r. (zawarcie pokoju pomorsko-brandenburskiego) a 1286 r. (fundacja przez margrabiów klasztoru cysterskiego w Bierzwniku), na prawie magdeburskim na wzór miasta Tangermünde w Starej Marchii. Nie zachował się dokument z przywilejem lokacyjnym, określenie civitas pojawiło się po raz pierwszy w dokumencie z 1289 r.

Miasto założono w obniżeniu w pobliżu jezior Kluki i Stobno, w dolinie Stobnicy. Rozplanowane w układzie równoleżnikowym, na rzucie półowalu (podstawa od strony wschodniej), zajęło obszar dł. 600 m, szer. 400 m (powierzchnia 93 morgi brandenburskie tj. 24 ha). Podzielone na cztery kwartały z centralnie położonym placem rynkowym. Układ ulic zbliżony do szachownicowego, nieregularności wynikały z topografii terenu i przebiegu szlaków handlowych. W południowej części miasta struga o falistym przebiegu zasilająca fosy z jeziora Kluki. Lokacja obejmowała nadania 154 łanów ziemi na północ i południe od miasta (dane z potwierdzenia przywileju miejskiego w 1445 r.).

W 1289 r. po raz pierwszy wzmiankowana została "ziemia choszczeńska" (łac. Terra Arnswaldensis). W 1291 r. miasto otrzymało od margrabiów przywilej wolnego handlu z Pomorzem i Wielkopolską. Położone przy drodze margrabiów biegnącej przez Kostrzyn, Choszczno, Recz, Drawsko na Pomorze Gdańskie i dalej w głąb państwa krzyżackiego i drodze polskiej prowadzącej z Wielkopolski na Pomorze.

W 1309 r. (transumpt z 1361 r.) margrabia Waldemar przekazał patronat nad kościołem joannitom z Korytowa, którzy aż do reformacji pełnili w nim funkcje proboszczów.

Jeszcze w 1310 r. Choszczno określano jako niyeve stad (pol. nowe miasto), co jest argumentem dla potwierdzenia osadnictwa o charakterze miejskim, w okresie przed lokacją miasta przez margrabiów brandenburskich (być może osada targowa).

W 1313 r. po raz pierwszy wzmiankowany został klasztor franciszkanów. Usytuowany był w płd.-zach. części miasta, tuż przed murami miejskimi. Od południowej strony do kościoła przylegał trójskrzydłowy klasztor. W pobliżu położony był cmentarz i ogrody. Franciszkanie przebywali tutaj do reformacji. W XVI i XVII w. klasztor strawiony został pożarami. Do końca XIX w. przetrwała ruina kościoła i skrzydło wschodnie.

W 1318 r. po raz pierwszy wzmiankowana została rada miejska (dwóch burmistrzów, 7-8 rajców). Najstarsze cechy: sukienników, piekarzy, rzeźników i szewców.

W XVI w. wymienia się obok nich cechy: tkaczy, tokarzy, krawców, przędzalników, stolarzy, kuśnierzy z siodlarzami, kołodziejów, bednarzy, kapeluszników, kowali, medyków (łaziebników, golibrodów), farbiarzy, szklarzy, garncarzów, ślusarzy, blacharzy, złotników, gwoździarzy, nożowników, mieczników, konwisarzy, murarzy, rymarzy, garbarzy i innych.

W 1321 r. wzmiankowana była gmina żydowska, zwolniona od ciężarów miejskich, zezwolono na budowę synagogi i założenie cmentarza na Żydowskiej Górze (1445 r. Jodenberg), obecnie Miejska Góra. Żydzi wypędzeni zostali z miasta w 1573 r. Po raz kolejny Żydzi pojawili się w Choszcznie w 1679 r. W 1690 r. odnotowano 8 rodzin, 1801 r.-66 osób, 1853 r.- 89 (synagoga), 1905 r. –164, 1925 r.-97 osób.

W 1340 r. potwierdzono prawo Choszczna do organizacji jarmarków.

W 1397 r. w Choszcznie znajdowała się mennica margrabiów. W 1445 r. po raz pierwszy wymieniono ratusz, kolejny wzniesiono w 1540 r., zniszczony w 1637 r., następne wzmiankowano w 1764, 1849, 1879 r. Ostatni zniszczony w 1945 r.

W 1402-1454 r. miasto należało do Zakonu Krzyżackiego, który przejął Nową Marchię w formie zastawu. Konflikt z wójtem krzyżackim o prawo do regaliów (w tym zwłaszcza młynów), stał się przyczyną starań mieszczan o przyłączenie do Polski. W 1433 r. miasto otwarło bramy dla wojsk polskiego lennika, księcia pomorskiego Bogusława XIV. Jednak w 1437 r. ziemia choszczeńska wróciła do państwa krzyżackiego na mocy pokoju polsko-krzyżackiego, zawartego w 1435 r. Pomimo gwarancji krzyżackich dot. amnestii dla mieszczan opowiadających się za Polską, w 1443 r. dokonano pacyfikacji miasta, przeprowadzono egzekucję kilku mieszczan i wygnano kilku kolejnych. Sprawa ta stała się jednym z formalnych powodów wojny Polski z Zakonem w latach 1454-1466.

1405 r. wzmiankowany jest Szpital Św. Ducha. Usytuowany był wewnątrz murów miejskich, po zach. stronie Bramy Młyńskiej. Kaplica odbudowana po pożarze w XVI w. Po pożarze w 1672 r., szpital rozebrano. Odbudowany w 1739 r., już bez kaplicy. Istniejący przy szpitalu cmentarz zamknięto w 1822 r. Ogród przyszpitalny zlikwidowano w 1834 r. Szpital po raz ostatni odnotowany został w 1850 r.

W 1445 wielki mistrz wydał nowy przywilej miejski, ograniczający dotychczasowe prawa. Po 1445 r. przystąpiono do wznoszenia zamku w południowo-wschodniej części miasta.

W 1454 r. zakon sprzedał Nową Marchię elektorowi brandenburskiemu Fryderykowi II. Elektor w 1466 r. potwierdził dawne przywileje miejskie. Od 1472 r. miasto stało się siedzibą landwójta.
Nowożytność
Choszczno wg ryciny Meriuna (ok. 1637 r.)

W 1536 r. w związku z reformacją, kasacie uległ klasztor franciszkanów. Od 1537 r. miasto miało już ewangelickiego duchownego - Jerzy Buchholzer. Rada miejska objęła patronat nad kościołem farnym i szkołą kościelną (wymienianą już w 1450 r.). Szkoła aż do pożaru w 1637 r. mieściła się dawnym klasztorze.

Podczas wojny trzydziestoletniej (1618-1648) miasto uległo znacznemu zniszczeniu. Z dawnej zabudowy pozostały tylko obwarowania miejskie. Przy odbudowie miasta rozgęszczono zabudowę, wybrukowano główne ulice. Pod koniec XVIII w. powstały pompy uliczne, założono straż pożarną. Zabudowa kryta dachówką (1736 r. cech kominiarzy). Pierwszy hotel „Pod białym łabędziem” (1763 r.). Do XIX w. zabudowa miejska lokalizowana była w obrębie murów i przedmieść przed bramami miejskimi.

Od 1815 r. Powiat Choszczno należał do rejencji frankfurckiej (prowincja Brandenburgia).

W 1847 r. miasto uzyskało połączenie kolejowe ze Stargardem i Szczecinem, 1848 z Krzyżem i Poznaniem. Powstały także lokalne linie do Kalisza Pomorskiego (1895) i Myśliborza (1898). Powstanie węzła kolejowego znacznie ożywiło miasto - powstała infrastruktura związana z obsługą dworca kolejowego, osiedle mieszkaniowe dla kolejarzy. Ulica Dworcowa (obecnie Wolności), prowadząca z dworca do miasta, staje się jedną z najważniejszych ulic z reprezentacyjną zabudową z 2 poł. XIX i przełomu XIX/XX w.

W 1852 r. poprowadzono utwardzoną drogę do Recza, a w 1856 do Drawna. W 1850 r. powstaje fabryka zapałek. Następnie: dwie fabryki maszyn (jedna założona w 1860 r.), szczotek, papy i sukna, młyn parowy, cukrownia (1896 r.), tartak, cegielnia, mleczarnia (1889), gazownia miejska, a także podstacja elektryczna (1910)

Od 1926 r. do 1944 r. istniało muzeum powiatowe utworzone przez miłośnika regionu Waltera Schumachera.

W latach 20-30. XX w., powstała zabudowa ulic wytyczonych na południe od Starego Miasta, pomiędzy promenadą nadjeziorną i drogą prowadzącą w kierunku Dobiegniewa. Pierwsze zabudowane parcele to płn. pierzeja ob. ul. Mickiewicza (wg planu miasta z 1912 r.). Najpóźniej powstają: willowe osiedle po południowej stronie jeziora Kluki (tzw. Betlejem) i Osiedle Północne z zabudową jedno- i dwurodzinną.

W 1938 powiat Choszczno został przyłączony do rejencji pilskiej (Prowincja Pomorska).

Podczas II wojny światowej (1939-1945) utworzony został obóz jeniecki Oflag II B Arnswalde. W latach 1939-1942 przebywali w nim oficerowie polscy, później francuscy. Miasto ogłoszono twierdzą. Rosjanie zajęli miasto 22 lutego 1945 r. Po obu stronach poległo po ok. 3 tys. żołnierzy. Stopień zniszczenia miasto szacowano w granicach 85-95%. Choszczno określono jako najbardziej zniszczone miasto na Pomorzu Zachodnim.

Zabytki

Zabytki chronione prawem:

założenie urbanistyczne powstałe na przełomie XIII / XIV wieku zakwalifikowało cały obszar starego miasta Choszczna do rejestru zabytków, nr rej. O/27/55 z 30 lipca 1955. Szczególnym miejscem jest rynek staromiejski, który przez setki lat był centrum administracyjno-gospodarczym miasta, a podczas wojny doznał sporych zniszczeń.
kościół pw. Narodzenia NMP nr rej. 6/23/55 z 30 lipca 1955 oraz nr 244 z 27 kwietnia 1979. Budowla gotycka z XIV w. przy rynku wybudowana przez joannitów. Kościół parafialny, rzymskokatolicki należący do dekanatu Choszczno, archidiecezji szczecińsko-kamieńskiej, metropolii szczecińsko-kamieńskiej. W latach 50. kościół odbudowano, nadając mu wygląd nawiązujący do stanu pierwotnego tj. z okresu średniowiecza. 8 grudnia 1993 w nawiązaniu do kultu Matki Boskiej, wywodzącego się jeszcze z XVII w., przy parafii Narodzenia NMP utworzone zostało Sanktuarium Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Wewnątrz kościoła na uwagę zasługują:
epitafium nagrobne burmistrza Mikołaja Rebentischa z XV w.
epitafium nagrobne kolatorki Elżbiety von Schack z 1787, fundatorki dachu kościoła
drzewo Jessego z XIV w., biblijnego ojca Dawida. To płaskorzeźba z genealogicznym drzewem Chrystusa. Z Jessego wyrasta pień z gałązkami zakończonymi wizerunkami królów żydowskich. W centrum umieszczona jest pasja z ukrzyżowaniem Chrystusa, Marią, św. Janem Chrzcicielem. Choszczeńskie Drzewo Jessego jest rzadkością na skalę europejską.
obwarowania miejskie nr rej. 228 z 6 kwietnia 1957 oraz nr 245 z 27 kwietnia 1979:
mury obronne z XIV-XV w. Fragmenty: północny, południowy i zachodni przy ul. 22 lipca, ul. Bohaterów Warszawy i ul. Mur Południowy; do czasów obecnych zachowały się jedynie niewielkie fragmenty średniowiecznego muru miasta, istnieje ponad połowa muru północnego oraz cząstki muru południowego i zachodniego. Zachował się także wał ziemny zwany w przeszłości „Mnisim wałem”
barbakan Bramy Kamiennej rondel przedbramia z XV w. przy ul. Wolności 13. Obecnie jest on siedzibą Rady Miejskiej.
zespół szpitalny z 1904–1905 i 1929–1931 przy ul. Niedziałkowskiego 4-12, nr rej. 18 z 22 grudnia 1999
szpital
przychodnia z 1912
pralnia z 1905–1906
budynek z 1935
willa ul. Niedziałkowskiego 8 z 1920
willa ul. Niedziałkowskiego 12 z 1910 nr rej. 446 z 31 marca 1998

Pozostałe atrakcje turystyczne:

dworzec kolejowy z połowy XIX w. przy ul. Wolności
gazownia z XIX w. przy ul. 23 Lutego
młyn gospodarczy z XIX w. przy ul. Fredry
spichlerz z XIX w. przy ul. Kwiatowej
wieża ciśnień z początku XX w. przy ul. Niedziałkowskiego
zabytkowe budynki mieszkalne, z przełomu XIX/XX w.: ul. Wysoka, ul. Fabryczna, ul. Bohaterów Warszawy, ul. Bolesława Chrobrego, ul. Wolności, ul. Kościuszki, ul. Piastowska, ul. Mickiewicza, ul. Wyzwolenia, ul. Niedziałkowskiego, ul. Obrońców Westerplatte, ul. Kolejowa, ul. Kochanowskiego, ul. Stanisława Staszica, ul. Dąbrowszczaków, ul. Władysława Jagiełły,
lipa Siedmiu Braci (lipa Czarnieckiego) – przy skrzyżowaniu ul. Piastowskiej i Władysława Jagiełły znajduje się niewielki pagórek ze zrośniętymi lipami drobnolistnymi o obwodzie 760 cm, 460 cm i wysokości 22 m., będącymi pomnikami przyrody. Jedna z legend głosi, że rosło tam kiedyś 7 lip, a miejsce to zwane było przez wiele wieków „lipami siedmiu braci”.

Pomniki i miejsca pamięci narodowej
Pomnik Oflagu IIB Arnswalde

pomnik „Odwrócona karta historii” przy ul.Wolności;
pomnik upamiętnienia jeńców oflagu Arnswalde;
głaz narzutowy w parku Moniuszki, z datą wyzwolenia powiatu choszczeńskiego i tablicą upamiętniającą 50-lecie powojennego Choszczna;
groby żołnierzy polskich poległych w czasie II wojny światowej na cmentarzu komunalnym;
Pomnik Wdzięczności wzniesiony dla uczczenia poległych w walce o Choszczno żołnierzy 2 Armii Pancernej Gwardii z I Frontu Białoruskiego, znajduje się on w Parku Moniuszki
symboliczna tablica upamiętniająca miejsce śmierci choszcznianina Karola Sonnenburga, rozstrzelanego przez Gestapo w 1933 za działalność antyfaszystowską
Pomnik Zwycięstwa
drzewko przyjaźni gmin partnerskich w centrum miasta
Choszcz – legendarny założyciel miasta, drewniana rzeźba wykonana przez Zbigniewa Tracza w 1984; ukazuje ona wojownika z mieczem i tarczą, na której znajduje się herb miasta Choszczna. Od legendarnego założyciela miasta-Choszcza nazwę bierze miasto Choszczno. Rzeźba umieszczona została na rondzie partnerskim (u zbiegu ul. Wolności z ul. Bohaterów Warszawy).
Wał Piastowski ciągnący się wzdłuż ul. Piastowskiej
"Tablice Partnerstwa" przy ul. Wolności
głaz narzutowy poświęcony pamięci Jana Pawła II
pomnik pamięci Jana Pawła II poświęcony w 2008 przy kościele pw. Narodzenia NMP
Lipa siedmiu braci (Czarnieckiego)

Przyroda

Głównym walorem miasta jest obficie występująca zieleń miejska oraz jezioro w granicach miasta. W całej gminie jest ok. 30 jezior, których łączna powierzchnia wynosi 223 ha - do największych należą polodowcowe: Kluki, Raduń, Żeńsko. Jezioro Kluki, znajduje się w samym centrum miasta (20 metrów od ul. Wolności). Wokół niego rozciąga się promenada o długości 10 km. aż do stadionu miejskiego przy ul. Sportowej. Wzdłuż promenady znajdują się parki. Wschodnia część jeziora porośnięta jest trzciną.

Miasto posiada plażę miejską, przy której w sezonie letnim można wypożyczyć sprzęt wodny (kajaki, rowery wodne). Na jej terenie znajduje się również ośrodek rekreacyjny, przy którym działa choszczeński oddział WOPR.
Dąb szypułkowy - pomnik przyrody

Pomniki przyrody

Lista pomników przyrody w Choszcznie[8]:

dąb szypułkowy o obw. 377 cm (park Przyjeziorny)
dąb szypułkowy o obw. 355 cm (na obrzeżu Jeziora Żeńsko)
2 dęby szypułkowe o obw. 355 i 380 cm (ul. Piastowska – wał)
dąb szypułkowy o obw. 447 cm (cmentarz komunalny)
3 dęby szypułkowe o obw. 355 do 438 cm (Park Moniuszki)
lipa drobnolistna o obw. 706 cm (ul. Władysława Jagiełły na niewielkim kopcu)
wiąz szypułkowy o obw. 443 cm (ul. Władysława Jagiełły)
2 topole czarne o obw. 322 i 347 cm (park Miejski Górka)
cyprysik nutkajski o obw. 140 cm (park Miejski Górka)
buk zwyczajny o obw. 330 cm (park Miejski Górka)